gulos decurram, tot ac tantos (a), novos, veteres, A Thallus, neque Cassius Severus, aut Cornelius Nepos, barbaros (b), Græcos, Romanos, peregrinos, captivos, (c) adoptivos, proprios, communes, masculos, feminas, rusticos, urbanos, nauticos, militares; otiosum est etiam titulos persequi, ut colligam in compendium (d), et hoc non quo cognoscatis, sed recognoscatis; certe enim oblitos agitis. Ante Saturnum deus penes vos nemo est, ab illo census totius vel potioris vel no. tioris divinitatis. Itaque quod de origine constiterit, id de posteritate conveniet. Saturnum itaque, si quantum (1) litteræ docent, neque Diodorus Græcus, aut LECTIONES

neque ullus commentator ejuscemodi antiquitatum aliud quam hominem promulgaverunt; si quantum rerum argumenta, nusquam invenio fideliora, quam apud ipsam Italiam, in qua(e)Saturnus post multas expeditiones postque Attica hospitia consedit,exceptus a Jano, vel Jane, ut Salii volunt. Mons, quem incoluerat (f), Saturnius dictus; civitas, quam depalaverat, Saturnia. usque nunc est; tota denique Italia, post ŒEnotriam, (g) Saturnia cognominabatur (2). Ab ipso primum tabulæ et imagine signatus numus (h), et inde ærario VARIANTES.

restituerunt: si quantum rer. argumenta, etc.

(2) Rhen. et Gelen. Mons quem coluerat Saturnius dictus, civitas quam debellaverat Saturnia cognominabatur.

(1) Cod. Lugd. si quantum; cœteri: quantum, atque in altera periodi parte pro eo, quod Gelenius aliique substituerant: si quæras rer. arg., e codd. Herald. et Rig. COMMENTARIUS.

et illum
Vagitum, in Creta quondam ocultasse feruntur.
quem olim Curetes, quum

Armati in numerum pulsarent æribus æra,
Ne Saturnus eum malis mandaret adeptus,
Eternumque daret matri sub pectore volnus,

ut cecinit Lucret. lib. II. vers. 633. Epiphanium adde
in lib. Ancoratus aliquanto ante finem: 03 to μoñμa
οὐκ ὀλίγοις ἐστι δῆλον, ἐν Κρήτῃ γὰρ τῇ νήσῳ, ἐν τῷ ὄρει τῷ
λεγομένῳ Λασίῳ, ἕως δεῦρο δακτυλοδεικτεῖται, id est : Cu-
jus monumentum non paucis notum est, in Creta enim
insula, in monte Lasio appellato, usque huc digito os-
tenditur. Quod indignatus Callimachus, veterem ta.
men famam confirmat hymno I. vers. 8. Hav.

(a) Tol ac tantos, etc. De his ex professo agit Augustinus de Civ. Dei lib. III. c. 12. Sub hoc tot Deorum præsidio, quos numerare quis potest? indigenas et alienigenas, cœlestes, terrestres, infernos, marinos, fontanos, fluviales, et ut Varro dicit, certos atque incertos, in omnibusque generibus Deorum, sicut in animalibus, mares et fœminas, ubi etiam forte melius legas, tot ac tanto, quomodo ex Cod. MS. ad exemplar Augustini mei, ab ipso Vive, ut puto, est adscriptum. Minucius Felix quoque p. 6. Dum undique hospites Deos quærunt, et suos faciunt: dum aras exstruunt etiam ignotis numinibus. HAV.

(b) Barbaros, Græcos. Antisthenes Thracia matre et inde irrisus a Græcis, dixisse fertur, Kantup two Θεῶν, Φρυγία ἐστιν. i. e. Et Deorum mater Phrygia est. Laertius in Vita ejus. Hav.

(c) Captivos. Quod ut turpe quum amovere a se vellent miseri, prius evocare conabantur, obsessaque urbe aliqua transferre in se favorem Deorum tutelarium. Notat Servius ad illud Virgil. II. Æneid. 351.

Excessere omnes, adytis arisque relictis
Di, quibus imperium hoc stelerat.

Quia, inquit, ante expugnationem evocabatur ab hosti-
bus numina, propter vitanda sacrilegia. Et ex illo Ma-

crobius III, 9. ut cum obsiderent urbem hostium eamque jam capi posse confiderent, certo carmine evocarent intelares Deos: quod aut aliter urbem capi posse non crederent, aut si posset, nefas æstimarent Deos habere captivos. Quo refero consilium forsan Balaci et Bileami, Numeror. XXIII. 3. 23. Notabile illud est Livii lib. V. cap. 22. quod vide. At quid confidere poterant cæci gentiles istis Diis, qui impotentes erant sua defendere, ut infra ostendet Auctor; quare etiam paruit consilio Philotæ Alexander apud Curtium V, 2. cum jam in eo esset, ut sacram Diis mensam, qua vesci solitus Darius, et e re nata pro scabello sibi in regia sede altiore substratam, subduci juberet, monitus his verbis: Minime vero hæc fecerit rex, sed omen quoque accipe: mensam, ex qua libavit hostis epulas, tuis pedibus esse subjectam. Quare in dubio est, utrum Philistæi ut tropæum de hoste victo, an vero divinæ TERTULLIANI I.

B existimationis ergo et opis, arcam fœderis in templo Dagonis Dei sui collocarint, de quo I. Sam. c. V. Certe non levia de Israelitarum Deo sensisse, constat ex vers. 7. c. IV et 6. cap. VI. Gravissime vero tulit Deus, quos vicerant, et populorum quos eradicarant, in numina sua reciperent, ut patet ex II. Reg. XVI, 3, et XVII. 7. 8. HAV.

C

D

(d) Colligam in compendium. Notetur locutio Hincmari Rhemensis arch. qui in epist. ait, ut cuncta breviter cingulo perstringamus; unde allucet locutionem istam breviter perstringere, usitatam Latinis auctoribus, sumptam a re vestiaria, et præsertim a cingulo. Unde hic Tertullianus signate, colligam in compendium, quasi vestes cingulo, ne diffluant. Neque a vestibus abit locutio Seneca ep. 76. ut in arctum quæ dicta sunt, contraham. Lac.

(e) In quo Saturnus. Prudentius in Symmachum lib. I. vers. 42. hic inspiciendus, ubi incipit.

Num melius Saturnus avos rexisse Latinos
Creditur? edictis qui talibus informavit

Agrestes animos, et barbara corda virorum. HAV.
(f) Mons quem incoluerat. Hunc locum videtur de-
sumpsisse ex Varrone 1. IV. de lingua latina, citatum
etiam a D. August. I. VII. de Civ. Dei cap. 2. Mons,
inquit, in quo Capitolium est, ante Tarpeius dictus est.
Hunc antea montem Saturnium appellatum prodide-
runt, et ab eo late Saturniam terram, ut etiam Ennius
appellat. Antiquum oppidum in hoc fuisse Saturnium
scribitur. Ejus vestigia etiam nunc manent tria; quod
Saturni fanum in faucibus, quod Saturnia porta quam
Junius scribit, quam nunc vocant Pandanum, quod
post ædem Saturni, in ædificiorum legibus, parietes
postici, muri, sunt scripti. In quem locum affert
Scaliger ipsos Ennii et similes Maronis versus de Ja-
niculo. PAM.

(g) OEnotriam. Italia dicta est OEnotria Snò reũ oïvey, a vino, non ab aliquo rege hujus nominis: quæ opinio consentit cum Aristotele lib. VII. Politic. et cum

Strabone lib. VI. qui nulla facta OEnotorii mentione, illam indigitant. LAC.

(h) Imagine signatus numus. Isidorus Orig. 1. XVI. c. 17. Postea a Saturno æreus nummus inventus est. Ipse enim signari nummos et scribi constituit. Propterea et ærarium Saturno a gentilibus consecratum est. vide plura apud Elmenhorst. in N. ad Min. ut et apud Lipsii excerpta, quæ novæ editioni Kippingianæ adjecta sunt p. 597. et grande litterarum decus, suæ. que Germaniæ verum hodie splendorem Jo. Alb. Fabricium in Bibliographia Antiquaria p. 525. Non est vero reticendum, quod ita exhibeat Collatio MSS. Fuld. et imagine et signatus nummus. unde conjeceram, scriptum forte, et imagines, et signatus nummus. Minucius certe, qui gnaviter nostrum descripsit, tamtum habet nummos signare, ut et reliqui. Quum vero alii de putatione arborum, de coronis, de navigiis addant, poluit Noster inventum statuariæ et sculptoric

(Onze.)

neris examen tam mortale quam seminis sui par.

CAPUT XI.

præsidet. Tamen si homo Saturnus, utique ex homine, A hominem (e) quam ex homine, et deinceps totum geet quia ab homine non utique de cœlo et terra. Sed cujus parentes ignoti erant, facile fuit eorum filium dici, quorum et omnes possumus videri (a). Quis ARGUMENTUM.—At cum post mortem homines ob meritoenim non cœlum et terram matrem et patrem ve. rum præstantiam in Deos adlecti dicantur,inquirit hoc nerationis et honoris gratia appellet, vel ex capite in caussas quæ hoc exegerint : quæ quidem reconsuetudine humana, qua ignoti vel ex inopi- spectu summi Dei inveniri nequeunt, cum ille aliorum nato apparentes de cœlo supervenisse dicuntur ? ope non indigeat : respectu ipsorum, vel vanæ sunt, Proinde Saturno repentino (1) (b) ubique cœlitem vel tales, ut mereantur potius ob illas cum maleficis contigit dici. Nam et terræ filios vulgus vocat, quo- in imum tartarum detrudi, ubi collocarunt eos viros, rum genus incertum est. Taceo quod ita rudes tunc qui et inventis, et meritis illos longe superarunt. (2) homines agebant, ut cujuslibet novi viri aspec- Et quoniam, sicut illos homines fuisse non tu quasi divino (c) commoverentur, quum hodie jam audetis negare, ita post mortem deos factos instituipoliti, quos ante paucos dies luctu publico mortuos stis asseverare, caussas quæ hoc exegerint retracte(d) sint confessi, in deos consecrent. Satis jam de mus. Imprimis quidem necesse est concedatis esse Saturno, licet paucis. Etiam Jovem ostendemus tam B aliquem (f) sublimiorem Deum et mancipem (g)

LECTIONES VARIANTES.

(1) Ita Her. et Hav. e codd.; Wouw. : Saturno de re- (2) odd. Fuld. tunc.; cf. ad Nat. II, 12. Cæteri adhuc. pentino adventu.

COMMENTARIUS.

artis Saturno adscribere, quum ante simulacra rudi et informi palo constarent. Hav.

(a) Quorum et omnes possumus videri. Hinc patet quomodo locus, qui luxatus est in fib. II. Ad Nat. cap. XII, sit restituendus, ibi sed cui parentes.... quibusdam facile fuit illum Deorum filium dici, quorum poss.... videri. supplerunt per ignoti, et possunt vel possumus omnes, recte. Sed et tò Deorum prima littera minui oportebat. Sequitur et ibi enim, quis enim Coelum et Terram, etc. HAV.

(b) Repentino ubique. Ita MS. L.B.Herald. et Rigalt. Intruserunt alii minus recte vocem adventu. Itaque nee illud Wouwerianum probandum de repentino adventu utique. Dicit enim de Saturno Tertull. id quod de subornato falsoque Agrippa Tacitus II. Annal. 39. relinquebat famam, aut præveniebat. Notat similiter Laertius.in Empedoclis Vita, a Selinuntiis illum repentina sua apparitione divinos honores impetrasse. Sed et qui pro desperato ab aliis relictus est locus lib. II. Ad Nat. cap. XIII. una opera sanabo. Ibi de co. dem Summo: Proinde... semper eg... repentino ubique inolevit Cælitem dici, Scripserat Tertullianus, Proinde Saturno semper egeno et repentino. Ille enim pulsus regno a Jove filio, dicitur ibidem plurimas terras peragrasse; quare illum mendico, qui nusquain diu manet, assimilat. HAV.

(c) Quasi divino. Apud Justinum v. 4. Athenienses Alcibiadem cum victore exercitu subito sibi redditum mirantur: in hunc oculos civitas universa, in hunc suspensa ora convertit: hunc quasi de cœlo missum, et aut ipsam Victoriam contuentur. Lactantius loco supra memorato: Minucius Felix in eo libro, qui Octavius inscribitur, sic argumentatus est: Saturnum, cum fugatus essel a filio in Italiamque venisset, Cæli filium dictum : quod soleamus eos quorum virtutem miremur, aut eos, qui repentine advenerint, de cœlo cecidisse dicere. Hinc illud vulgatum:

Tertius e cœlo cecidit Cato.

Nec jam mirum amplius, cur Paulum et Barnabam, Mercurium esse Jovemque, et coelites descendisse putaverint Lystrenses Act. Apost. XIV. 12. quomodo ibidem XXVII, 6. Paulum nihil a vipera læsum Deum crediderunt Melitenses, et barbari et insulani. Hav.

(d) Luctu publico mortuos Codex Fuld. postrema ita concipit: humatos mortuos, quod referri possit ad morem descriptorum qui ita variam lectionem invenientes utramque connectentes reponebant; nisi malis ita scribere: mortuos et humatos. Videre facile licet, quod

C

D

acri aceto Cæsarum consecratio et adoratio hic a
Tertulliano perfunditur, non enim mortui tantum,
sed et conclamati, sed et sepulti. Possis etiam legere
humane mortuos, i. e. more hominum, quibus oppo-
suerit in deos consecrent. Similis irrisio peregrinorum
numinum, quorum cultus Romæ invaluerat, apud Lu-
canum lib. VIII. versu 833.

Et quem tu plangens hominem testaris Osirim.
Male mox Rhen, ostendimus. HAV.

(e) Tam hominem, etc. Sanchoniathon, vetustissimus scriptor, apud Theodoret. Serm. III. p. 42. Saturnum fuisse hominem, Ream mulierem, Saturni conjugem tradit, qui Jovem et Junonem filios procrearint, quique omnes, ob beneficia collata, postea ab Phoenicibus pro Diis sunt habiti. Tolam quoque Jovis genealogiam cum ex sacris libris Ennii retulisset Lactan tius, ita concludit lib. I. c. 14. Hæc (ut scripta sunt) Jovis fratrumque ejus stirps, atque cognatio, in hunc morum ex sacra scriptione tradità est. ĬAv.

CAP. XI.-(f) Sublimiorem Deum. Qui non tantum sit Aparatos, út de Jano Herodianus lib. I. cap. 16. sed et Avtoxpätop, ut in nummo, quem ad cap. XXXIV. proferemus, vocatur Caius respectu scil. ad Solem et Lunan, qui soi avtoxpatopes vocantur apud Philonem de Monarch. lib. I. p. 812. adeoque Deorum Deus, ut Macrobio rursus Janus vocatur, lib. I. cap. 9. Anpioupyòs nai Dèòç Dev, quomodo Hierocles in Aur. Carm. describit summum Deum, Creatorem solum Deum, quem Deum Deorum dixerit aliquis, et Deum summim et optimum. του δημιουργὸν μόνον ὅν θεὸν θεῶν ἂν εἴποι τις, καὶ θεὸν ὕπατον καὶ ἄριστον. ΠΑΝ.

(g) Mancipem. Qualem intelligere dat Luctatius vel Lactantius Statii Scoliastes ad lib. IV. Thebaid. cum scribit: Infiniti autem Philosophorum, Magorum, Persæ item confirmant, revera esse præter hos Deos cognitos qui coluntur in templis, alium principem, et maxime Deum, cæterorum Numinum ordinatorem. Tertull. rursus lib. De Spectac. c. X. Quæ vero voce et modis et organis et lyriæ transiguntur, Apollines et Musas et Minervas et Mercurios mancipes habent. Hav.

Mancipem quemdam divinitatis. Quasi magnarium quemdam divinitatis negotiatorem. Mancipes Asconius interpretatur Principes publicanorum Redemptores. Sic apud Auctores juris, Mancipes Viarum, Salinarum, etc. Sic et Tertullianus lib. de Idololatria dixit, Mancipes idolorum. RIG. Mancipem quemdam. Venuste, inquit Rhenanus, mancipem divinitatis vocat Deum illum superiorem, ac potiorem, qui reliquis divinitatem communicarit, sicatí Sutrine

quemdam (a) divinitatis, qui ex hominibus deos fecerit. A instructum et ordinatum cum omnis rationis guberNam neque sibi illi potuissent sumere divinitatem (b), quam non habebant, nec alius præstare eam non habentibus, nisi qui proprie possidebat (1). Cæterum si nemo esset, qui deos faceret, frustra præsumitis deos factos auferendo factorem. Certe quidem si ipsi se facere potuissent, numquam homines fuissent, possidentes apud se scilicet melioris conditionis potestatem. Igitur si est qui faciat deos, revertor ad caussas examinandas faciendorum ex hominibus deorum, nec ullas invenio, nisi si (2) ministeria (c) et auxilia officiis divinis desideravit ille magnus Deus. Primo indignum est, ut alicujus opera indigeret, et quidem mortui, quum dignius ab initio deum aliquem fecisset, qui mortui erat operam desideratu rus. Sed nec operæ locum video. Totum enim hoc mundi corpus sive innatum et infectum secundum Py- B thagoram, sive natum et factum secundum Platonem, semel utique in ista (3) constructione dispositum et

(1) Possidebant Paris. (2) Mysteria Paris.

naculo inventum est. Imperfectum (d) non potuit esse, quod perfecit omuia. Nihil Saturnum et Saturniam gentem exspectabat. Vani erunt homines, nisi certi (e) sint, a primordio et pluvias de cœlo ruisse (f), et sidera radiasse, et lumina floruisse, et tonitrua mugisse et ipsum Jovem, quæ in manu ejus ponitis, fulmina timuisse (4); item omnem (g) frugem ante Liberum et Cererem et Minervam, imo ante ullum aliquem principem hominem (h) de terra exuberasse, quia nihil continendo et sustinendo homini prospeclum post hominem potuit inferri. Denique invenisse dicuntur necessaria ista vitæ, non instituisse. Quod autem invenitur (7), fuit; et quod fuit, non ejus deputabitur, qui invenit, sed ejus qui instituit: erat enim, antequam inveniretur. Cæterum si propterea Liber deus, quod vitem demonstravit, male cum Lucullo (i) actum est, qui primus (k) cerasa ex Ponto Italiæ promulgavit, quod non est propterea consecra

LECTIONES VARIANTES.

(3) In ipsa dispositione Haverc.
(4) InRhen. et Gel. desunt vv. et ipsum

COMMENTARIUS.

magistrum Plinius mancipem vocat, et in qualibet re qui summi sunt, mancipes dicuntur. PAM.

(a) Quemdam. Ed. Barr. quidem, ut et MS. L. B. HAV. (b) Sumere divinitatem. Infra c. XXII. æmulantur divinitatem, dum furantur divinationem. ubi vide quæ notamus. HAV.

(c) Nisi si ministeria. Adverte Tertullianum dilemma conficere. Idcirco magnus Deus adjutorem sibi postulavit, vel quia indigeret auxilio et ministerio alicujus, sine quo non posset hæc machina mundi fieri: vel quia hoc petebant merita alicujus Dei. Non primum, quia nullus locus merito attollendi in cœlum, cum sint multa merita supprimendi ad Tartarum, et hæc vis tota hujus capitis. LAC.

(d) Imperfectum non potuit esse. Docet la Cerda hæc non de Deo isto mancipe, sed mundo esse accipienda, quo facto seu creato omnia erant consummata; id ilaque imperfectum censeri non potest, quod perfecit omnia, i, e. quod finem omni creature de novo faciendæ dedit, neque ulla ejus pars Saturnum aut alios expectabat, a quibus ut diis crearetur, jam in initio sui perfecta; cui explicationi et ego assentior: nam istam abunde exigunt illa quæ præcedunt, sed nec operæ locum video, et quæ mox sequentur jam, a primordio et pluvias de cœlo ruisse, etc. Hav.

(e) Nisi certi sint, a primordio, etc., Manilius lib. I. cap. 5.

Jam tum cum Graiæ verterunt Pergama gentes, Arctos et Orion adversis frontibus ibant. Hæc contenta suos in vertice flectere gyros, Ille ex diverso vertentem surgere contra Obvius, et toto semper decurrere mundo. Semel scilicet posuit Deus ordinem rerum, qui cum mundo constitutus et observari cœptus, durabit cum illo, Hippodamus Pythagor. in fragmento, quod superest nobis, de Felicitate : Αἴτε γὰρ μὴ ἦ ὁ κόσμος, οὐδ ̓ ἂν ὁ ἥλιος ἦν, οὐδ ̓ ἃ σελάνα, οὐδ ̓ οἱ πλανᾶτες ἀστέρες οὐδ ̓ οἱ ἁπλανέες. ὄντος δὲ γε τοῦ κοσμοῦ, καὶ τούτων ἕκαστον 1771. i. c. Si enim mundus non esset, nec sol, nec luna, nec vel fixæ vel errantes exstarent stellæ : Postquam vero mundus est, horum quoque singula cernuntur. Hav.

(5) Lumina floruisse. Lucretium, ut sæpe alias, est imitatus. is lib. IV. vers. 451. Hav.

(g) Item omnem frugem. Aut alludit ad ætatem Saturni, quem scribit Macrobius in Latio primum agriculturam docuisse, et vini quoque usum demonstrasse,

Servius in VIII. Æneid. Virg. Aut certe ad historiam Geneseos ubi c. III. dicitur emissus Adam de paradiso voluptatis ut operaretur terram, et cap. 2. Abel pastor ovium fuisse dicitur et Cain agricola, cui consentiens Josephus. I. antiq. Jud. PAM.

(h) Hominem. Coll. Mod. hominum. Non probo; sed breviter locum explicabo. Omne etiam frugum genus, inquit, debuit ex terra provenire, ante Bacchum, Cequicumque ille fuerit, quia nihil, quo homini, ut in Cerem, Minervam. imo etiam ante primum hominem, vita perduraret, prospiceretur, postquam jam fuit homo, creari potuit vel debuit.

(i) Quod autem invenitur, fuit. Nimis premit Septimius etymon ejus quod inventum dicitur. Nam in ista disputatione, inventum, idem est quod commentum, et inventores artium dicuntur, qui primi excogitaverunt artes, et machinas: verbi gratia aranda telluris, panis pinsendi, coquendi: vitis pastinandæ, propaganda vini factitandi, condendi, servandique, et cætera hujusmodi ad vitam necessaria, sive utilia et jucunda. RIG.

:

(j) Male cum Lucullo. Non minus lepide quam vere idipsum D. Hieronymus ad Marcellam [Plin. haud dubie secutus lib. XV. Natur. hist. c. 25.]: Accepimus, inquit, et canistrum cerasis refertum talibus' et tam virginali verecundia rubentibus, ut ea nunc Lucullo delata existimarem. Siquidem hoc genus pomi, Ponto et Armenia (bello nempe Mithridatico, an. v. D c. 680.) subjugatis, de Cerasunte primus Romam pertulit, unde et de patria, arbor nomen accepit. Ostensor et inventor, a Puteani libro absunt. PAM.

(k) Qui primus cerasa ex Ponto. MS. Fuld. legit, qui primus Romanis c. e. P. quod cum non poterat tolerari, ob id quod mox sequitur, Italie, plausum non invenit. Forsitan scripsit, qui primus Romanus cerasa, etc. quomodo Lucretius, quem exprimit sæpe, locutus est quondam de magnifico poeta Ennio, qui primus Romanorum laurum meruit lib. 1. versu 118.

Ennius ut noster cecinit qui primus amœno
Detulit ex Helicone perenni fronde coronam;

i. e. primus nostrum; sic primus Romanus est primus
Romanorum. Idem Lucretius lib. V. vers. 37.

Quo neque noster adit quisquam, neque barbarus audet. Pompeio tribuitur hoc ipsum ab ipso nostro Tertul

tus, ut novæ frugis auctor, `quia inventor et ostensor. A et qui occidunt, et qui furantur, et qui decipiunt, et Quamobrem si ab initio et instructa et certis exercendorum officiorum suorum rationibus dispensata universitas constitit, vacat ex hac parte caussa allegenda humanitatis in divinitatem, quia quas illis stationes et potestates distribuistis, tam fuerunt ab initio, quam et fuissent, etiamsi deos istos non creassetis. Sed convertimini ad caussam aliam, respondentes collationem (a) divinitatis meritorum remunerandorum fuisse rationem. Et hinc concedetis, opinor, illum Deum deificum justitia præcellere, qui nec temere, nec indigne nec prodige tantum præmium dispensarit. Volo igitur merita recensere (1), an ejusmodi sint, ut illos in cœlum extulerint, et non potius in imum tartarum demerserint, quem carcerem pœnarum infernarum cum multis affirmatis. Illuc enim abstrudi (b) solent impii quique in parentes, et in sorores incesti, et maritarum adulteri, et virginum raptores et puerorum contaminatores, et qui sæviunt,

(1) Vultis Rig.

B

quicumque similes sunt alicujus dei vestri, quem (c) neminem (2) integrum a crimine aut vitio probare poteritis, nisi hominem negaveritis. Atquin ut illos homines fuisse non potestis negare, etiam istæ notæ accedunt, quæ nec deos postea factos credi permittunt. Si enim talibus vos puniendis præsidetis, si commercium, colloquium, convictum malorum et turpium probi quique respuitis, horum autem pares Deus ille majestatis sux consortio ascivit, quid ergo daminatis, quorum collegas (d) adoratis? Suggillatio (e) est in cœlo (3) vestra justitia. Deos (4) facite (/) criminosissimos quosque (g), ut placeatis diis vestris. Illorum est honor consecratio coæqualium. Sed ut omittam bujus indignitatis retractatum (h), probi et integri et boni fuerint. Quot tamen potiores viros apud inferos reliquistis? aliquem de sapientia Socratem (i), de justitia Aristidem (j), de militia Themi

LECTIONES VARIANTES.

(2) Rhen. et Gelen.: Quem hominem negaveritis?

(3) Cod. Fuld. et Hav. : in cœlum.
(4) Deos facitis Seml.

COMMENTARIUS.

liano in lib. Ad. Nat. II. 16. Cerasium Cn. Pompeius de Ponto primus Italiæ provulgavit. Hav.

(a) Collationem divinitatis meritorum remunerandorum fuisse rationem. Plinius libro 11. Hic est vetustissimus referendi bene merentibus gratiam mos, ut tales numinibus adscribantur. RIG.

(b) Abstrudi solent impii, etc. Enumerat ibi pariter hos Lucianus in Necromantia: érécoles dà, inquit, por C youro, etc., i. e. Ex altera vero parte adducebantur ordine multi longa catena vincti, qui dicebantur adulteri, lenones, publicani, adulatores, sycophantæ, atque istiusmodi turbæ quidvis in vita turbantium. Respicit noster Tertullianus satis evidenter majestatem Virgilianam, quæ in describendo pœnarum infernalium loco, inter alia, hæc edisserit: lib. VI, vers. 608. 614. et 621, 24 Vide.

(c) Quem neminem. Non debuit hanc lectionem sollicitare Latinius, nec depravata alii laudare. Latinissime enim locutus est Afer noster, et plane ut Sue tonius de Nerone c. xxxix. in Vita ejus: Ex nonnullis comperi, persuasissimum habuisse eum, neminem hominem pudicum, aut ulla corporis parte purum esse; verum plerosque dissimulare vitium, et calliditate obtegere. Eodem modo supra dixit cap. x. Ante Saturnum Deus penes vos nemo est. Quod vero Ed. Aldina habet et Rhen. hominem, quasi novum hic Tertulliani argumentum incipiat, probare non possum, nec enim cum interrogandi signo, ut facit Barreus, est scribendus locus, apud quem frustra quæras illa verba : alquin ut homines illos fuisse non potestis negare. Hav.

(d) Collegas. Ut infra: nihil aliud deprehendo, quam materias sorores esse vasculorum, instrumentorumque communium. Psellus ad Nazianz. p. 1084. Quonam paclo derideam tales cultus ? idolorum sc. et simulacrorum, el subsannabo eos qui talia colunt ? et qui altribuunt cultus et honores creaturæ et materiei: si ipse adorem conservos, el quæ nihil vel parum distant ab his, qui apud illos habentur Dii. Loquitur de figmento circa Filium Dei, ut creaturarum primum. HAV.

(c) Suggillatio est in c. j. v. Ita coll. Mod. quam probissimam expertam passim sequor. Alii omnes, pari fere sensu, in cœlo. Non abludit hinc illud ex lib. 11. Ad Nat. cap. 7 sepulcris Regum vestrorum cœlum infamalis. Cæterum elegans est locus, et plenus acri scommate. Cum enim maleficos, adulteros, homicidas, fures, juste in terris puniant, non vident eodem

D

judicio se Deos suos, quos in cœlis collocarunt, damnare, quorum certe nullum esse probat, quod et passim constabat apud omnes, quin sit incestus, adulter, fur, homicida, virginum et puerorum raptor atque corruptor; quare quum pares Deorum suorum atque in sceleribus collegas puniant, hoc certe contumeliam ab illis deputabunt Dii sui, ut loquitur in fine c. XIII. Hav.

(1) Deos facite, etc. Ut unda undam, sic telum telum apud Nostrum excipit. Quasi jam patronus impietati factus, defendet eam, quo certe auxilio vel defensore non gaudeat. Par sarcasmus, quem invenies c. xii. Sed digne Imperatoribus defunctis honorem divinitatis dicatis, quibus et viventibus eum addicitis, accepto fe. rent Dii vestri, imo gratulabuntur, quod pares eis fiant domini sui. Pessime vero editio Pamelii exhibet Deos facitis. Diis enim, cur non ex vinctis pessimos nocen. tes Deos facitis, hoc facto rem gratam Diis vestris præstabitis, par enim pari gaudet. Recte itaque scribunt facite Membr. L. B. Herald. La Cerda, Rigal. . Rhenan. et reliqui. Hav.

(g) Criminosissimos quosque. Arnobius lib. v. Si contemptor aliquis Numinum, et sacrilegi pectoris immanitate furiosus, intendisset animum maledicere Diis vestris: auderet in eos quidquam gravius dicere, quam ista prodit historia, quam, velut quiddam mirabile, commentarii contulistis in formulam? ac ne illam vis temporis, et vetustatis obsolefaceret longitudo, perpetuitatis honore mactastis. Quid est enim de Diis in ea positum, quidve conscriptum, quod non, si in hominem dixeris pudibundis moribus, et disciplinis horridioribus educatum, et contumeliæ reus sis, et injuriæ, et offensionis odium simultatibus subeas inexpiabilibus comparatum? HAV.

(h) Potiores vivos apud inferos reliquistis. Libera pariter vox Diogenis, qui rogantibus Atheniensibus ut initiaretur, atque dicentibus, quod apud inferos ii qui initiati sunt, præsident, Foto», épn, ei A'ynsilas μὲν καὶ Επαμινώνδας ἐν τῷ βορβόρω διάξουσιν, εὐτελεῖς δέ τινες μεμνημένοι ἐν ταῖς μακάρων νήσοις ἔτονται; i. e. Per ridiculum, respondit, siquidem Agesilaus et Epaminondas in cœno degent, viles autem quiqui initiati in beatorum insulis erunt. Hav.

(i) Socratem. Cui recte inter sapientes primas partes assignat, ab ipso Apolline sapientissimus mortalium dicto. HAV.

(j) Aristidem. Cujus tanta in tolerandis adversis pa

stoclem (a), de sublimitate Alexandrum (b), de feli- A citate Polycratem (c). de copia Croesum (d), de eloquentia Demosthenem (e)? Quis ex illis diis vestris gravior et sapientior Catone (f), justior et militarior Scipione (g)? quis sublimior Pompeio (k), felicior Sylla (i), copiosior Crasso, eloquentior Tullio (j)? Quanto dignius istos deos ille assumendos expectasset, præscius utique potiorum? Properavit, opinor, et cœlum semel clusit, et nunc utique melioribus apud inferos mussitantibus (k) erubescit. CAPUT XII.

contemni mereantur, ut adeo in solatium sint B dero quid sint. Quantum igitur de diis vestris, nomina

COMMENTARIUS.

C

(g) Scipione. In quo duas istas virtutes conjungit, quemque Aristidi et Themistocli opponit, quantis vi- D ris et certe in laude militiæ omnibus ab Luciano anteponitur, uno Alexandro excepto, in jucunda ista altercatione Annibalis et Alexandri, inter Dialogos Mortuorum, qui etiam in recensione imperatorum romanorum primas obtinet apud Theodoret. Ad Graecos p. 121. Οὐχ οί Ρωμαίων περιφανέστατοι στρατηγοί, è Eximion ó пpáros, etc. i. e. Non Romanorum præclurissimi imperatores, Scipionum major, etc. Etiam justi elogium meruit Scipionis nomen insigni isto facto, quo de præda virginem omnium formosissimam intaclam sponso suo restituit. Historiam narrant Livius lib. xxvi. in fine, et Valerius Maximus lib. IV. cap. m. Factum hoc (nam Tertullianus Scipiones, omnes sui simillimos, confundit, ut et Catones duos )'etiamnum loquitur insignis raritate clypeus antiquus, cujus eclypon nunc passim est notum, et ut alibi sic in Bibl. Lugd. Bat. pendet. Hav.

(h) Pompeio. Magno illo, factorum omnium dicto