redimere docet. At refugit animus referre inju- A aliorum, maximeque ipsius Ecclesie respiciens auc

rias quas evomuit doctor ille protervus contra
Dei Ecclesiam ; quibus Catholicos impetit, quos pas-
sim appellat Psychicos, id est animales homines
ac carnales. Eosdem arguit quod, agapes cele-
brando, ventri indulgerent et impudicitiis ope-
ram darent, confessoresque in carcere detentos ad
'intemperantiam compellerent. Præcipuos habes Ter-
tulliani montanista errores, e quibus ansam arripuit
ipse prodendi odium suum, animumque erga Catholi-
cos infensissimum.

Pervenimus ad errores qui Tertulliano hæresiarchæ
proprii sunt ac peculiares; ac ne in immensum pro-
trahamur, ad Pamelii, Rigaltii, cæterorumque com-
mentatorum notas infra subjiciendas, hæc minutatim
pensanda remittimus. Notabiliora promere sufficiat. B
Ac primo loco, virginem Deiparam virginitatem in
partu amisisse audet profiteri. Tum de anima, etsi
nonnulla benigne explicanda censemus, multa nullo
pacto excusanda remanent, uti, exempli caussa,
quæ solemniora et omni modo corpulentiæ debita,
ea quoque adesse animæ, ipsam ex proprio
sexu distingui, vel masculino scilicet vel fœminino;
trinam, sicuti et corpora, per longum, latum
et profundum, dimensionem habere; corporis hu-
mani speciem ac figuram præ se ferre; non esse
qualitatis inanis et vacua, sed quæ teneri possit,
acrei coloris ac lucidam. Notabiliter insuper errat
Tertullianus, cum docet Ecclesiam ibi etiam haberi,
ubi sunt duo vel tres, licet laici: ubi tres, Ecclesia
est, licet laici! horribilis sane propositio, ex qua fu- C
nestiora bene multa pro Ecclesia consequuntur.

Silentio prætereo alios errores quos non solus ipse propugnavit, sed et alii ex vetustioribus, cæteroquin in re nondum ab Ecclesia definita: ex. gratia, rebaptizandos esse ab hæreticis baptizatos: item eo refertur opinio millenariorum, et descriptio paradisi quem in Apologet. cap. 47, appellat locum divinæ amoenitatis, recipiendis sanctorum spiritibus destinatum, et maceria quadam ignex zona a notitia orbis commu. nis segregatum. Quibus addendum venit quod habet de angelis apostatis, qui filias hominum cognoverunt (1).

Illud autem portentum æquare videtur, inquit auctor quidam vitæ Tertulliani, virum hunc scilicet, sublimi ingenio donatum, fidem conciliare potuisse D hujusmodi erroribus, ob visiones mulierum quibus æque ac sancti Spiritus revelationibus omnimodam fidem præstabat.

Hinc cum prælaudato auctore concludendum est (2) jam nos a Tertulliano lapso admoneri quam lubrica res sit hominum intellectus, de se nimium præsumens, sibi uni omnia tribuens, nimiumque credens, nec

(1) Hæc et alia Tertulliani paradoxa infra reperies cum antidoto Pamelii, et alibi aliis commentatorum notis sanata; ab erroribus quibusdam perperam ipsi imputatis Tertullianum vindicat Lump. Biblioth. histor. critica PP., t. VII, e. 11, p.709 sqq. (2) Corbiniani Thoma dissert. final., op. cit.,

p. 192.

toritatem quam cito privati cujuslibet ingenium subverti queat! quam pronus ejusdem in errores lapsus! quam vere de Tertulliano in sui Commonitorii cap. 18, pronuntiaverit B. Vincentius Lirinensis : Tertullianus catholici dogmatis, id est universalis ac velustæ fidei parum tenax, ac disertior multo quam felicior, mutata deinceps sententia, fecit ad extremum quod de eo beatus confessor Hilarius quodam loco scribit: Sequenti, inquit, errore detruxit scriptis probabilibus auctoritatem.

ARTICULUS III.

DE LITERARIIS TERTULLIANI ANNALIBUS.

Modo perpensa, utut fieri licuit, Tertulliani mul tiplici auctoritate, atque datis, quæ ausi sumus ac potiora duximus, de recto ejusdem usu consiliis, jam ex hoc ordine rerum minime declinare videmus, cum quinam fuerint in eo virorum doctorum impensi labores, sive ad codices transcribendos, sive ad editiones proferendas, sive ad textum in recentibus linguis transferendum, sive ad quædam rei Tertulliana puncta sigillatim enucleanda, in decursu s:c、 culorum, singulis volventibus annis, recensere summatim aggrediamur. Nihil enim magis ostendit quam tot virorum in eumdem auctorem operosa ac indefessa æmulatio, quanti Tertullianum fecerit omnis retro antiquitas ac recensior eruditio, quanta fuerit ejus auctoritas, qualive diligentia ac prudentia quisque ejus scriptis usus fuerit. Præhabitis eadem in re studiis, ac præsertim Car. Traugott Gottlob Schoenemann rara admodum Bibliotheca historico-literaria, libentius, pro more nostro ac jure, utentes, primo de codicibus manuscriptis, quorum notitia ad usque nos pervenerit, pauca libabimus; tum editionum, versionum ac commentationum amplam seriem ad singulos annos, quantum licuerit, referemus (1).

§ I. DE CODICIBUS TERTULLIANI.

Post antiquissima Cypriani, Lactantii, Hilarii, Eusebii, Rufini, Hieronymi, Augustini, Vincentii Lirinensis, de Tertulliani libris, ingenio, auctoritate testimonia, nulla subinde per plura sæcula remanent

ejus vestigia, obrutusque videtur sub celeberrimo Gelasii papæ decreto, qui indistincta cjus opera inter apocrypha amandavit. Excitus tandem ex iis apocryphorum tenebris, rursus in lucem prodiit circa fausta Caroli Magni tempora, cum ex immani barbarorum colluvie emersa renascerentur studia literarum. Quæ imprimis floruere Lugduni, in vetusta eruditionis ac eloquentiae Gallica sede, nec parum favisse archiepiscopi lugdunenses, Leidradus inter quos et Agobardus, memorantur. Porro Tertullianum præ omnibus in deliciis habuisse Agobardus existimandus est, quippe cujus exstant plures manuscripti codices nomen ejus præ sc ferentes, line igitur :

(1) Quæ doctissimæ Schoenemanni notitiæ addenda censuimus, hæc uncinis præfigenda, curavimus, c.tera novis tantum titulis, aut alio distinximus ordine.

Sæculo nono.

A tinet. Cf. Incl. catalog. p. 245. Eo usus est ad suam editionem Rigaltius.

1° Inter ann. 814 et 840. I. Codex Agobardi prior, membranac., literis uncialibus minusculis elegantibus ac nitidis exaratus, 204 fol. in-4° compactus, vetustate nimia lacer ac diuturno udore marginum corrosus ac lancinatus, extat in Biblioth. reg. sub num. 1622. Jam prope manibus absque periculo tractari non poterat, cum nuper eximius ille codex tandem recenti opera resarcitus est, nec salvis tamen pluribus foliorum frustulis pellucidis, in quibus aliquot emicabant grammata quæ nunc, margine deficiente, vel obstante opaco linimine, extinguuntur. In 2° folio, sub titulo recentiori manu ac literis quadratis inscripto, hæc vetusto caractere leguntur: LIBER OBLATUS AD ALTARE S. STEPHANI EX B Voto Agobardi EPI. In eod. fol. verso, HIC SUNT TERTULLIANI LIB. XXI. Sequitur index iste: AD NATIONES LIB. I. IT. AD NATIONES LIB. II. DE PRÆSCRIPTIONE HERETICORUM LIBER I, DE SCORPIACE: DE TESTIMONIO ANIMÆ —DE CORONA DE SPECTACUliS LIS (sic) DE IDOLOLAtria LA (sic)-DE CENSU ANIMÆ

-DE ORATIONE DE CULTU
AD UXOREM
DE EXHORTATIONE CASTITATIS

FEMINARUMIT. DE CULTU FOEMINARUM

IT. AD UXOREM

DE SPE FIDELIUM

--

DE PARADUSO DE VIRGINIBUS VELANDIS DE CARNE ET ANIMA. In altera columna ejusdem folii De CARNE XPI DE PATIENTIA - DE PAENITENTIA DE ANIME SUMMISSIONE-DE SUPERSTITIONE SÆCULI -LEGE IN XPO THY. Porro deficit codex in libro de Carne Christi, ad hæc capitis X verba: item cum præsumant non carnis sed animæ nostræ. Nihil extat de sequentibus libris, nec ullum verbum, de quatuor præcedentibus in indice memoratis. In operimento membranaceo ac rubro, aureis lineis et literis distincto, legitur: JACOB. GOTHOFREDUS. 1. C. DOMO PARISIENSIS REGIE PARISIORUM BIBLIOTHECA. Hic enim insignis est codex quem primus tractavit Gothofredus, e quo primus duos ad Nationes libros edidit, quemque his editis regia bibliothecæ dono dica vit.

II. Codex Agobardinus, a superiori diversus, in Biblioth. Lugduno-Batava, ab Havercampio laudatus, sed non descriptus. Vide infra Haverc. præfatione ad Apologetic. col. 250 sqg.

Sæculo decimo.

V. Eod. tempore, Codex Harlaus caracteris elegantia haud Puteano deterior, neque centum annis recentior, judice D. Le Nourry, qui cum accepit ab Achille Harlao, Parisiensis senatus præside, in eoque bonas et malas deprehendit lectiones.

VI. Eod. temp. Codex Augusta-Taurinensis, cui se offendisse testatur Mabilionius in Itiner. Italic. t. I, p.8.

VII. Eod. temp. Codex Colbertinus prior, quem, jubente abbate Colbertino, a Carolo Duchesne, accepit D. Le Nourry, cui ab annis circiter 700 visus est

exaratus.

Sæculo duodecimo.

‹ VIII. Infra ann. 1050. Codex Morbacensis in cujus fine manu recentiore scribitur: Orate pro domno abbate Morbacenci, qui alius non est ac Bartholomæus de Andelo, anno 1455 monasterio præfectus. Varias ejus lectiones sedulo D. Nic. le Nourry decerpserat cumque 600 vel 700. abhinc annis scriptum ducebat.

Sæculo decimo-tertio.

IX. Codex Colbertinus recentior, delatus ex urbe Tutelensi anno 1687 a D. Stephano Baluzio, notatus in Colbert. bibl. no 5271, olim in Regia 3973, nune 1689, haud 400 annis recentior judicio D. Le Nourry. Continet in priori parte Didymi de Spiritu S. tractatum, D. Cypriani epp. et opp., et posteriori parte C Apologeticum Tertulliani.

Sæculo decimo quarto.

Ab annis 1462 ad 1500 saltem referendi sunt codices quos in uberrima Hirsaugiensis abbatiæ bibliotheca vidit J. Trithemius, ac meminit libro de Script. ecclesiast., ubi de Tertulliano. Ibidem memoratur adhuc extare liber de Exstasi, qui desideratur.

Anno 1481, pridie idus januarii scribebat Angelus Politianus de Tertulliano epistolam haud secus ac si ejus libros, quotquot etiamnum habemus, in manibus habuisset.

‹ X. Ad annum 1492 prodiit codex biblioth. regiæ Parisiensis, olim num. 4313-3. nunc n. 2616 præ sc ferens, haud amplo volum. 50 fol. membranac.

III. Circa ann. 900. Codex Claudii Puteani, carac- D constans, nitida ac eleganti caracterum recentium tere pulcherrimo, elegantibus uncialib. 80 fol. in forma compactus, asservatus in biblioth. regia, olim no 3971, nunc 1623 notatus, solum Apologetic. libr. continens, quem in manibus habuere ac consuluerc D. Nic. Le Nourry et Rigalt.

Sæculo undecimo.

IV. Circa ann. 1000. Codex Petri Pithæi, ex caracterum forma a D. Nicol. Le Nourry et aliis VV. DD. undecimo sæculo adscriptus, olim ex Pithoei schedis RR. Patrum Oratorii Jesu collegio Trecensi dono datus, nunc. in biblioth. urbis Montispessulani asservatus, membranac., in-f°, omnia Tertulliani opera con

forma, ad usum equitis cujusdam Bartholomæi Chalci, archigrammatei ducalis Mediolan., transcriplus ab Hieronymo Waradeo; textus optimæ notæ, licet recentior, Post varias rerum ac dominorum viccs, ut constat ex notis primo folio affixis, penes Antonium Faur sub num. 178 fuit.

Sæculo XV adscribuntur Tertulliani quædam declamationes, quas in catalogo biblioth. Middlehill sub n. 2377 reperit Hænel ac inseruit in sua mss, biblioth. Codices ætatis incerta.

XI.Codex vetus ignotus unde Apologeticus primum exscriptus est.

XII, XIII. Hirsaugiensis et Paterniacensis primi A et insunt indicia, quæ attentum observatorem adverfuerunt ex quibus, Tertullianus, Rhenano obstetri- tere possunt in hujus libelli habitu veluti capitum ta

XVIII, XXIV. Codices Pamelii; tres Vaticani car- Mediolani per Uldericum Scinzinzeler. fol. Q Septidinal. Sirlet jussu in usum ejus collati, duo monas- B mii Flor. Tertulliani Apologeticus adv. gentes. Cat. teriorum S. Amandi et S. Bavonis in Belgio; unus Bibl. Pinell. p. lat. 682, tom. I. Anglicanus, qui penes Joh. Clementem fuit.

§ II. DE SINGULIS EDITIONIBUS, VERSIONIBUS, AC VA D sine quorum lectione nullum diem intermittebat olim

1525. 1528. (1) 1536.

Bas. ap. Froben. f. repetitiones primæ.
1539.

ED. BASILEENSIS II. Basileæ. f. Opera Q. Septimii Florentis Tertulliani Carthaginiensis, inter latinos Ecclesiæ scriptores primi, sine quorum lectione nullum diem intermittebat olim divus Cyprianus, per Beatum Rhenanum Seletstadiensem e tenebris eruta, atque a situ pro virili vindicata, adjectis singulorum librorum argumentis, et nullibi non conjecturis, ac nuper collatione Gorziensis exemplaris ex Mediomatricibus oblata, non solum longe emendatiora facta, verum etiam pro re nata novis ac retextis annotationibus exposita illustrataque. Quorum catalogum proxima pagina reperies. Floruit sub CESS. Severo

Lucas commeminit. Gaude, lector, et hune tibi ra- A rum ac novum thesaurum para, ac vale. In calce, folio ante indicem proximo: Basileæ apud Jo. 'Frobenium: mense Julio. An. 1521. Opera quæ in hoc volumine continentur, quorum catalogum pagina tituli adversa præbet, hæc sunt: de Patientia liber; de Carne Christi; de Resurrectione carnis; de Præscriplione hæreticorum; Adversus omnes hæreses; Adversus Judæos; Adversus Marcionem libri V; Adversus Hermogenem; Adversus Valentinianos; Adversus Praxeam; de Corona militis; Ad Martyres; de Pœnitentia; de Virginibus velandis; de Habitu muliebri; de Cultu fœminarum; ad Uxorem suam libri II; de Fuga in persecutione; ad Scapulam; de Exhortatione castitatis; de Monogamia; de Pallio; Apologeticus adversus gentes. Ceperat edendi Tertullianum consilium Rhenanus, B Pertinace, et Antonino Caracalla, valde vicinus cum forte in codicem vetustum Paterniaci (Pæterlingen) cœnobii Transjurani incidisset, mox adjutus etiam codice Hirsaugiensi (Hirschau), Utrumque tamen tam corruptum et mendis plenum, simul scripturam utrobique tam similem deprehendit, ut alter ab altero descriptus videretur, et ni semel vixdum inscripti libri, dum Frobenii præla vacarent, typis excudi cœpti essent, omnino ab opere destitutum se fuisse affirmat. Secutus ergo in profligando labore hoc est, ut quando loca mendosa deprehenderet, et non subvenirent exemplaria, sciens religiose esse tractanda auctorum scripta non secus ac res sacras, nihil mularet, sed conjecturas, quæ tum in mentem forte veniebant, in marginibus adjiceret, quarum nonnullæ, inquit, nec mihi multum arrident, verum cupiebam lecto- C rem dubitaturum adjuvare. Quod si non ubique successil, non est idcirco damnandus conatus. Pergit: ‹ Utinam mihi copia fuisset exemplaris quod in Gorziensi cœnobio servatur, id abest ad tertium milliarium ab urbe Mediomatricum, et item ejus quod apud Fuldam exstat vel ejus quod esse Romæ ferunt. Sed spatiis iniqui temporis exclusi, non potuimus ea nancisci. Quamquam vereor nihil nostris esse emendatiora, quando codices quibus usi sumus, Hirsaugensis et Paterniacensis, tam constanter per omnia consentiebant, ex diversis allati bibliothecis, et non uno tempore descripti. Sed hujus conferendi laborem aliis committemus.>

Præter argumenta, singulis libris una cum annotatinnculis præmissa, præfixit Rhenanus vitam Tertulliani, itemque disputationem, sub nomine admo- D nitionis ad lectorem de quibusdam Tertulliani dogmatis; subjunguntur vero Definitiones ecclesiasticorum dogmatum, posthac Gennadio adscriptæ, et index denique dictionum sententiarumque ac dogmatum. Inscripsit opus principi Stanislao Turzo, Episcopo Olomutzensi. Ab artificio typographico hæc editio est satis insignis, tum charactere magno et nitido, tum figuris vel emblematicis, vel mythologicis et historicis ligno impressis, quæ partim margines tituli, itemque primæ dedicationis, et deinde ipsius textus paginam primam cingunt, partim literis initialibus majoribus

accesserunt.

apostolorum temporibus, circa annum a Christo passo 160. BASILE 1559. MENSE MARTIO. De hac secunda editione,audiamus, quae ipse Rhenanus literis præfixis, datis Seletstadii sub cal. mart. 1559, scribit: Iterum damus Tertullianum, sed emendatiorem, quam antehac. Cujus rei caussa, quod collationem ejus codicis, qui Gorziæ in Mediomatricibus asservatur diligentia ac dexteritate Huberti Custinei-adjuvante Dominico Florentino sodali peractam, cura jurisconsulti D. Claudii Cautiuncula Ferdinandi Cæsaris a consilio, tandem nacti sumus. Nec vero tantum profuit illa, quamquam multum profuit, quantum momenti attulit ad exactiorem castigationem, quod deprehendimus subinde græcissare Septimium figuris et constructionibus græcis utentem. Apparet sane nostrum auctorem in lectione Græcorum veterum qui plurimi id temporis et soli inter sacros interpretes, habebantur assidue versatum, ut imbibitam et impressam memoriæ Græcorum dialectôn etiam latine scribens interoblivisci nequiret. Nos hujusmodi tropos indicavimus, et quidem sæpe crassius, modo apertius; nam voluimus adjuvare studiosos. Jam dedit retexendarum annotationum ansam collationis istius opportunitas, ubi lectio posterior a priore nonnumquam evariat. Hoc quoniam erat indicandum, aliam etiam expositionem mutata verba desiderabant. Non licuit adesse Basilea dum editur opus. Verum Sigismundus Gelenius, homo magni in literis judicii, et eruditione summa præditus, in recognoscendo opere vicariam operam in officina præstitit, qui merita laude non est fraudandus. Hanc novæ editionis præfationem excipiunt Proverbia aut Proverbii speciem referentia, quibus passim in scriptis suis utitur Sept. Tertullianus a vulgo maximam partem descripta, tum repetita ex priori editione epistola nuncupatoria et vita Tertulliani. Admonitio de quibusdam Tertulliani dogmatis ad calcem recessit, definitiones cccles. dogmatum penitus omissæ sunt. Index novus et prorsus alius est. Ad margines textus dicta et sententiæ insigniores diligenter notatæ.

-

(1) In Cat. Bibl. Mus. Britt., t. II, laudantur: Opera cum annot. B. Rhenani et Fr. Junii! Bas. 1528 f. inepte! SCHOENEMANN.

Adnotationibus ad libr. adv. Valentinianos accessit A chartarum ac typorum elegantia inter nitidissimas tabula ligno impressa, doctrinam eorum in effigie sistens. Tandem qui singularem libellum superiori editione constituerat, tractatus Adversus omnes hæreticos, tanquam particula perperam avulsa libro de Præscriptionibus hic ad corpus suum rediit (1).

ED. PARISIENSISI.-Parisiis fol. per GAGNÆUM. Accesserunt Gagnæi opera XI (2) libri Tertulliani : de Trinitate lib. I, de Anima testimonio lib. I, de Anima lib. 1, de Spectaculis lib. I, de Baptismo lib. I, contra Gnosticos Scorpiacum lib. 1, de Idololatria lib. I, de Pudicitia lib. I, de Jejunio adversus Psychicos lib. I, de Cibis Judaicis epistola, de Oratione lib. I; ex quibus de Trinitate et de Cibis Ju- B gata Parisiis. > daicis posthac Novatiano vindicati sunt. Unde vero Gagnæus nactus sit hos libros, cum ipsius editionem oculis usurpare non contigerit, dicere non habeo, nec reperire quidem potui quemquam, qui hujus editionis notitiam dare operæ duxisset; in Cat. Bibl. Thottianæ t. I, p. I, p. 62, hoc anno et loco, forma item maxima memoratas invenio editiones duas, unam Tertulliani opera ex recogn. Beati Rhenani, ap.

Carolum Guillard, alteram per eumdem ap. Hugonem et hæredes Emonis a Porta. Utra harum Ga- sibi velit, nescio) ad tomi cujusque contenta est gnæi sit, an utraque nescio.