Obrazy na stronie
PDF
ePub

iniquæ recognoscuntur, merito damnantur, licet A cito subjectam. Inde Tiberii de Christo sententiam pro

damnent (1). Quomodo iniquas dicimus? imo, si nomen puniunt, etiam stultas. Si vero facta, cur (2) in nobis de solo nomine puniunt facta, quæ in aliis de admisso, non de nomine probata defendunt (5)? Incestus sum, cur non requirunt? infanticida, cur non extorquent? in deos, in Casares aliquid committo, cur non audior (4), qui habeo quo purger (5)? Nulla lex vetat discuti quod prohibet admitti; quia neque judex juste ulciscitur, nisi cognoscat admissum esse quod non lieet; neque civis fideliter legi obsequitur, ignorans, quale sit, quod ulciscitur. Nulla lex sibi soli conscientiam justitiæ suæ debet, sed eis, a quibus obsequium exspectat. Cæterum suspecta lex est, quæ probari se non vult, improba autem, si non probata dominetur.

[blocks in formation]

nuntial, senatusque refragationem: ostendit nultos, nisi Neronem, illique simillimos, nomen christianum afflixisse, cum contra M. Aurelius, miraculo etiam monitus, cum illo Verus, et ante illos Vespasianus, Trajanus, Hadrianus, Pius, christianos esse passi sint. Concludit denique, illos, ut a bonis probatos, a malis afflictos, bonos, non malos, ex similitudine morum, putari debere.

Ut (6) de origine aliquid retractemus ejusmodi legum vetus erat decretum (a), ne qui deus ab imperatore consecraretur (b), nisi a senatu probatus. (c) (7). Scit (8) M. Æmilius de deo suo Alburno. Facit et hoc ad caussam nostram, quod apud vos de humano arbitratu divinitas pensitatur. Nisi homini Deus placuerit, Deus non erit (d); homo jam Deo propitius esse debebit. Tiberius ergo, cujus tempore nomen christianum in sæculum introivit, annuntiatum sibi ex Syria Palæstina, quod illic veritatem illius divinitatis revelaverat (9), detulit ad senatum (e) VARIANTES.

[blocks in formation]
[blocks in formation]

annuntiato

quæ revelarat; Rig.

[ocr errors]

- quæ · revelarant.

stultorum, aperiri cœlum mòrtuis arbitretur ? aut aliquid quod ipse non habeat, dare alteri posse? apud Romanos Deus Julius, quia hoc scelerato homini placuit Antonio: Deus Quirinus, quia hoc pastoribus visum est: cum alter germani fratris exstiterit, alter patriæ parricida: quod si Consul non fuisset Antonius. C. Cæsar pro suis in Rempublicam meritis, etiam defuncti hominis honore caruisset. Hav.

(e) Tiberius. Totum hoc descripsit Eusebius et Historix sue Ecclesiastica II. 2. inseruit, cujus verba

(a) Ne qui Deus ab Imperatore consecraretur nisi a senatu probatus. Ejusdem sensus est quod in fragmen-Græca citat Junius, prout ex Tertulliano se vertisse tis Ulpiani legimus, Deos hæredes institui non posse, præter eos, quos senatusconsulto, constitutionibus principum instituere concessum es'. Rigalt.

Vetus decretum. Habes legem ipsam apud Ciceronem 1. de Legib. SEPARATIM NEMO HABESSIT DEOS, NEVE NOVOS : SED NE ADVENAS, NIŞI PUBLICE ADSCITOS, PRIVATIM COLUNTO.

(b) Ab imperatore. Infra exemplum ponit in Tiberio, ipsum Christum in deorum numerum inferre conato. JAV.

(c) Nisi a Senatu probatus. Et hanc illorum stulti tiam eleganter taxat Prudentius lib. I. in Symmachum versu 223.

Vera ratus, quæcumque fiant auctore Senatu,
Contulit ad simulacra fidem, dominosque putavit
Etheris,horrifico qui stant ex ordine vultu.

Illic Alcides, etc. Rhen. probaretur. De auctoritate Scnatus et Imperatorum postea consensu in recipiendo aliquo inter Deos consule Petrum Fabrum lib. II. Semestrium cap. 1. Exstat apud Dionem Cassium elegans locus de fanis Serapidis demolitis, quia privato consilio exstructa erant. Protulimus illum ad finem, cap. 5. HAV.

(d) Nisi homini Deus, etc. Elegans illud, cui par quod habet c. xm. Nam ut supra perstrinximus, status Dei cujusque in Senatus æstimatione pendebat. Deus non erat, quem homo consultus noluisset, et nolendo damnasset. Copiose Lactantius Instit. Div. I. 15. Quis enim tam demens, qui consensu, et placito innumerabilium

D

testatur Eusebius, qui hæc ante illa est præfatus: Interea cum per omnem jam locum etc. Inprimis vero memorabile illud, quod legimus apud Ælium Lampridium in Vita Alexandri Severi, ita de illo: Christo templum facere voluit, eumque inter Deos recipere. Quod et Adrianus cogitasse fertur, qui templa in omnibus civitatibus sine simulacris jusserat fieri: quæ hodie idcirco quia non habent numina, dicuntur Adriani, quæ ille ad hoc parusse dicebatur: sed prohibitus est ab iis, qui consulentes sacra, repererant omnes Christianos futuros, si id optato evenisset, et templa reliqua deserenda. Imo idem Severus, quum Christiani quemdam locum qui publicus fuerat, occupassent, contra popinarii dicerent, sibi eum deberi, rescripsit, melius esse ut quandocumque illic Deus colatur, quam popinariis dedatur. Narrat idem Lampridius. Sed de Tiberio nostro operæ pretium est conferre Tanaquillum Fabrum tomo II. Epist. XII, qui multis evincere conatur deceptum esse Tertullianum, veritatemque hujus rei elevat. Argumentis quatuor utitur : quod historia ex libro supposito sit hausta, Actis Pilati scilicet. Quod religionis curam nullam gesserit Tiberius, unde Suetonio dicitur circa Deos ac religiones negligentior; quod Senatus Romanus sub Tiberio ad vilissimam adulationem prolapsus, ne hiscere quidem contra Principem ausus fuisset; quod ex chronologia pateat, Christianum nomen eo tempore vix notum Romæ fuisse. Quibus addo infensum potius Tiberium ut Judæo, ita et Christiano nomini fuisse, ut clare patet ex Sueton. cap. 36 Externas cæremonias, Ægyptios, Judaicosque

cum prærogativa suffragii sui (a). Sena- A toribus christianorum. Consulite commentarios vestus, quia non ipse probaverat, respuit; Cæsar in tros; illic reperietis primum Neronem (b) in hanc sententia mansit, comminatus periculum accusa- sectam cum maxime Romæ orientem (c) Cæsariano

COMMENTARIUS.

ritus compescuit. Judæorum juventutem per speciem sacramenti in provincias gravioris cœli distribuit, reliquos gentis ejusdem, vel similia sectantes Urbe submovit, sub pœna perpetuæ servitutis, nisi obtemperassent. Hic per similia sectantes nulli nisi Christiani intelligi possunt. Si vero aliquando curiosior Tiberius, privatus adhuc Rhodi agens, Diogenem, Grammaticum, disputare Sabbatis solitum, ut narrat Sueton. cap. 32, audire fuit avidus, huic de Christo opinioni nihil [ut quidem putabat Torrentius) conferre potest. Contrarium enim docet Suetonius. Et sane creduli nimis fuerunt et simplices prisci illi Patres, qui oblata quæcumque avide arripientes plumbeis sæpe gladiis pugnarunt. Av.

Haec audacior subinde ac præter solitum vi repentina altercandi in veteres Patres abreptus, Havercampius intendere non dubitavit. Quonam amabo jure? Sub lectore judice lis esto.

de, ipso superstite, a Senatu conferri par erat.

Nihil vero eo loci facere chronologiam liquet, cum de ipso Christo in Judæa passo et coram tot testibus redivivo, minime vero de nomine Christianorum serius ociusve nuncupato agitetur. - Nec demum de grato infensove Tiberii inquirendum est animo, dummodo et reipsa constat varium fuisse, ad nova insolitaque pronum, nec proinde a stupenda rerum in Judea gestarum relatione arrectis auribus audienda alienum.

An vero, inquit Doctissimus Mansi, scripta hæc Pilati ad Tiberium modo supersint, incertum. Neque Benim Pseudo Hegesippus qui litteras Pilati ad Tiberium recitat in sua epitome libri Josephi de bello Judaico tam asserta auctoritas est ut a nobis fidem extorqueat. Multo vero incertissimum si forte supersint inter multa et varia id generis scripta et ex mss. vetustis codicibus evulgata,genuinum quidsit, quidve spurium. Horum actorum exempla plura collegit Jo. Albert. Fabricius in codice apocrypho Nov. Testament. part. I, p. 298 et part. IV, p. 456. Aliud ego ab his fabri cianis plane diversum (quantum fugienti oculo inspicere potui) nactus sum in vetustissimo codice seculi VIII, quod, Deo dante, cum per otium licebit mihi, describam et in anecdotis que meditor, suo tempore evulgabo. EDD.

Porro multa sunt ac præclara Veterum, nec jam ulla sane credulitate vel simplicitate nimia, plumbeove gladio despicabilium testimonia, quibus have a Tiberio ad Senatum de morte stupenda Christi relatio confirmatur. Exstat enimvero testis in memoria hominum primus S. Justinus martyr in Apologia ad Imperatores prima, Romæ et propemodum ante fores Curia data, oculis subjecta hostium sedula invidia audientium, quibus hanc facillimam redarguendi ac in falsum revocandi ansam dare non potuit tantus eximiaque rerum notitia Auctor commendatus. Testis est ab ipso secundus nec impar hic noster Tertullianus, accuratus ex omnium confesso rerum vetustarum C indagator, ac præfatæ traditionis adeo peculiariter certior, ut semel et iterum idem in scriptis quam latissime evulgandis, invidia quam infensissima legendis conscripserit (cf. S. Justin Apol. 4. n. 35. Tertull. apologet. v. id. XXI.). Testes præterea habuimus sibi continuo succedentes, albumque suum singulis sæculis calcnlum adjicientes, Eusebium nempe Casariensem, S. Joannem Chrysostomum, Orosium Augustini disciplina edoctum, Gregorium nostrum Turonensem, tum Cedrenum, Nicephorumque, cæterosque inferioris ævi permultos. (Cf. Euseb. Hist. eccles. lib. V. c. 2. S. Jo. Chrys, hom. 26. Ep. II. ad Cor. et alios vett. collatos apud Nat. Alex. sect. I. c. IV. et J. C. Otton. I. de S. Justin, scriptis et doctrina, p.110. not.45:).—Imo ipsimet suffragantur gentium scriptores, Plinius nempe cum ex illius epistola ad Trajanum constat id præsidibus moris fuisse quæcumque in provincia sua acciderant memoranda ad imperatorem deferre; tum Suetonium, a quo Tiberium, licet circa Deos ac religionem negligentiorem, fuisse nihilominus audiendi Judavos Christianos ve disputantes avidum accepimus; tum demum Lampridium ab ipso lavercampio laudatum, nec obscure innuentem quam sollicite plures Casares, quæ Christianis interesseni,investigaverint.Nec insuper arduum est quælibet præaltata Tanaquilli Fabri Havercampique argumenta rescindere. Nam ad primum, subinde occurrit, id hanc Tertulliani sententiam, nullam erui ex ementitis Pontii Pilati actis quæ circumferuntur, imo vero ab instrumentis Senatus publicis ac diurnis depromi: quod sane tam audacter nisi babuisset penitus in compertum, afferre non sustinuisset. Satis ad secundum, prælaudatis modo auctoribus paganis, factum fuisse videtur et insuperex eodem Suetonio noverimus,nihil, vel imperante Tiberio, accidisse sive parvum sive magnum, ut publicis, privatisve rebus, quod non fuerit ad Senatum continuo relatum. Ad tertium, memineris velim jam Tiberium, secus licet consulente senatu ac deprecante, respuisse templa, juraque Divina quæ nemini proin

[ocr errors]

(a) Cum prærogativa suffragii sui. Sane quam mirandum [si verum in hoc principe, qui omnia ex Senatus auctoritate facere velle videretur, simulandi mirus artifex, ut passim describit Tacitus III. et IV. Annal. cujusque sententia in simili casu de libris Sibyllinis prævaluit. Relatum inde ad Patres a Quintiliano Tribuno plebi de libro Sibyllæ, quem Caninius Gallus Quindecim vir recipi inter cæteros ejusdem vatis, et ea de re Senatusconsultum postularat. Quo per discessio nem facto, misit litteras Cæsar ‹modice Tribunum iucrepans, ignarum antiqui moris ob juveniam. Gullo expro brabat, quod scientiæ, cæremoni rumque vetus, incerto auctore, ante sententiam collegii, non ut assolet, lecto per magistros æstimatoque carmine, apud infrequentem Senatum egisset. VI. Annal. 12. Tertulliano adhæret. Christoph. Cellarius Dissert. XIV. Hav.

(b) Primum Neronem. Et hæc quoque ad verbum descripsit Eusebius et in Commentarios suos de Hist. Eccles. contulit, ut notavit Junius, addito insigni de auctore nostro testimonio, qui postquam omnibus flagitiis infamem Neronem ostendit, ita orditur : His igitur omnibus deerat, ut ipse primus ex Imperatoribus romanis etiam in ipsum Deum impietatis arma converD teret, sicut Tertullianus vir scriptorum nobilissimus, refert, dicens: Consulite, etc. Ilieronymus in Chronico Eusebiano. Primus Nero super omnia scelera sua etiam persecutionem inter Christianos facit. Noster quoque iterum c. XV. adv. Gnosticos: Vitas Cæsarum legimus; orientem fidem Romæ primus Nero cruentavit. Inde intellige istud Orosii, qui ubi lib. VII. cap. 8. de persecutione sub Trajano facta verba fecit, addit : Verumtamen continuo Romæ aurea domus a Nerone tot privatis publicisque rebus impensis condita, repentino conflagravit incendio: ut intelligeret missa etiam ab alio persecutio in ipsis potissime monumentis, a quo primum exorta esset, atque in ipso auctore puniri. fecit vero amolienda invidia causa quam incensa Roma conflari sibi videbat. Hav.

(c) Cum maxime Romæ. MS. Fuld. maxime Romæ. Rhen. et Pam. tum maxime Romæ, id est tempore Neronis. Non placet; sensus est, non alibi magis, quam Romæ hanc sectani suos sectatores invenisse: quod innuere videtur Tacitus XV. Annal. 44. Repressaque in præsens exitiabilis superstitio rursus erumpebat, non

gladio (a) ferocisse. Sed tali dedicatore (b) damnatio- A restitutis etiam quos relegaverat (f). Tales semper

nis nostræ etiam gloriamur. Qui enim scit illum, intelligere potest, non nisi grande (c) aliquod bonum à Nerone damnatum. Tentaverat et Domitianus, portio (1) Neronis (2) (d) de crudelitate (3); sed qua (4) et homo (e), facile cœptum (5) repressit,

(1) Prænomine Ner. Paris.
(2) Præmonitu Neronis Wouw.
(5) Eamdem crudelitatem Wouw.
(4) Quia Paris. quid? Wouwer.

nobis insecutores (6), injusti, impii, turpes, quos

et ipsi damnare consuestis, et a quibus damnatos restituere soliti estis. Cæterum de tot exinde principibus [usque (7)] ad hodiernum divinum humanumque sapientibus (g), edite aliquem debellatorem (h) ChrisLECTIONES VARIANTES.

(5) Receptum Paris.

(6) Persecutores Wouwer.
(7) Usque abest Paris.

COMMENTARIUS.

modo per Judæam originem ejus mali; sed per Urbem eliani: quo cuncta undique atrocia atque pudenda confluunt, celebranturque. ¡lav.

(a) Casariano gladio.Certe gladius hoc loco pro omni instrumento accipitur, quo mors infertur. Nani non dubium quin Tertullianus loquatur, cum respectu ad Petrum et Paulum : atqui Petrus non gladio vitam finiit. LAC.

B

(b) Tali dedicatore damnationis nostræ. Dixit dedicato-. rem auctorem,institutore primum. Ita pœnitentiam dedicaverit, i. e. primus instituit, lib. de Pœnit., c. 2. et in hoc apolog., cap. 12. in patibulo primum corpus Dei vestri dedicatur, id est inchoatur. Ad Septimii nostri verba respexit Sulpitius Severus, cum scribit in Historia Sacra lib. II. Pauli deductionem Romam factam Nerone imperante : qui non dicam Regum, sed omnium hominum et vel immanium bestiarum sordidissimus, dignus exstitit, qui persecutionem in Christianos primus inciperet. Et mox: Hie primus Christianum nomen tollere aggressus est: quippe semper inimica virtutibus vitia sunt, et optimi quique ab improbis quasi exprobrantes aspiciuntur ; namque eo tempore divina apud Urbem religio invaluerat. Av. C

(c) Non nisi grande. Qui nihil laudabat, nisi grande malum. Suetonius de eo c. XXIX. Ex nonnullis comperi, persuasissimum habuisse eum, neminem pudicum, aut ulla corporis parte purum esse : verum plerosque dissimulare vilium, et calliditate obtegere: ideoque professis apud se obscœnitatem, cætera quoque concessisse delicta. Imo de quo portento recens nato, ominosa vex Domitii patris excepta est, inter gratulationes amicorum negantis, quidquam ex se et Agrippina, nisi detestabile, et malo publico nasci potuisse, ut narrat idem ibid. cap. 6. HAV.

(d) De crudelitate. Hæc vera est et germana lectio, quam confirmat noster c. XI. Quot tamen potiores viros apud inferos reliquistis: aliquem de sapientia Socratem, de justitia Aristidem, de militia Themistoclem, de sublimitate Alexandrum, de felicitate Polycratem, de eloquentia Demosthenem, et aliis locis. Haud vero frustra addidit de crudelitate, in illa enim se ostendit D portionem Neronis, in reliquis vitiis magis homo, ut mox subjecit. Naturam hanc ejus evidenter docet in illo muscarum captandarum Horario. Suetonius cap. 3. qui etiam cap. 10. ita de eo loquitur. Sed neque inclementiæ, neque in abstinentiæ tenore permansit : et tamen aliquanto celerius ad sævitiam descivit quam ad cupiditatem. Et cap. 11. Erat autem non solum magnæ sed et callidæ inopinatæque sævitiæ, etc. Hav.

(e) Qua et homo. Hæc est optima lectio quam_editi et MSS. meliores agnoscunt, etiam L. B. cum in Fuld. sit quia homo et apud Riren. quia et homo, minus sincere, Hanc enim scripturam confirmat ipse infra cap. 30. Sciunt quis illis dederit imperium, sciunt qua homines. Petron, nam et homo sum. Vult dicere Tertullianus Domitianum, qui non instar Neronis omnem plane humanitatem exuerat, tandem mutasse sententiam. HAV.

(D) Restitutis etiam quos relegaverat. Ex Egesippo (ex quo noster) pariter et Tertullianus repetit; hæc Eusebius Ilist. eccl. III. 20. Ad hæc Domitianus, cum

neque in eis quicquam criminis inveniret, ct utilitatem
eorum cum maxime contemneret, abire cos libere jubet.
Sed et persecutionem, quam adversum Ecclesias agitari
jusseral, datis rursum compescuit edictis: Hæc quidem
Egesippus. Cujus verba recoquunt post Eusebium Zo-
naras atque Nicephorus, scribentes Domitianum zatá
παῦται διὰ προστάγματος τὸν κατὰ τῆς ̓Εκκλησίας διωγμέν
j. e. edicto edito Ecclesiæ persecutionem repressisse. In-
ter hos relegatos quoque _Eusebius et ex illo Hiero-
nymus narrant Flaviam Domitillam Flavii Clementis
Consulis ex sorore neptem in insulam Pontiam relega-
tam, quia se Christianam testata sit. ad annum MMCX.
de quo Flavio Clemente et ipso a Christi sacris hand
alieno, patrueli vero Imperatoris nos plura ad c. XL.
n. At Nervæ rectius tribuit Orosius lib. VII. cap. 7.
Hic primo edicto suo cunctos exules revocavit. Unde et
Joannes Apostolus hac generali indulgentia liberatus
Ephesum rediit. Et Xiphilinus in Nerva Negebus TCUTTE
κρινομένους ἐπ' ἀσεβείᾳ ἀφεῖκε, καὶ τοὺς φεύγοντας κατήγαγε,
i. e. Nerva eos, qui rei facti erant impietatis (intelligit
Christianos, ut supra ex Dione alicubi notamus ) ab-
solvit, exulesque restituit. Cum itaque constet non Do-
mitianum, sævum illum et sanguinarium, sed mitis-
simum senem Nervam Cocceium revocasse relegatos,
non immerito summus Scaliger in N. ad. Euseb. p.
203. Tertulliani học szálpa peqpovizóɔ notat, aut illo-
rum quos sequitur : a qua culpa doctissimum Patrem
liberabis, si cum Codice Vaticano totum hoc expun-
gas. Si vero mihi aliquid deferendum, scripsit potins
auctor restituistis; non, restitutis: quod sequentia con-
firmant:a quibus damnatos restituere soliti estis. Ut ita di-
cat Domitianum non ad finem usque æque acriterChri-
stianos esse persecutum; imo Pop.Rom. postea reditum
exulibus indulsisse. Res certe clara esset, si ita in
MSS. exstaret, sed Nerva bonus facile cœptum repressit,
restitutis etiam quos relegaverat.Ille certe laudatissimus
Princeps fuit, qui cuncta in melius mutavit, placidus
et mitissimus appellatus a Martiale lib. VIII. ep. 70.
Quanta quies placidi, tanta est facundia Nervæ,
et XII, 6.

Contigit Ausonice procerum mitissimus aulæ
Nerva, licet toto nunc Helicone frui.

Expresse bonus Nerva dicitur Symmacho I. 13. Ad
qua felicia tempora aspirat mente idem poeta, dum
in casu columbæ quæ delapsa erat in sinum Aretullæ
inter alia hæc ludit lib. VIII. 32.

Si meliora piæ fas est sperare sorori,

Et dominum mundi flectere vota valent.
Hæc a Sardois tibi forsitan exulis oris,

Fratre reversuro, nuntia venit avis. Hav.

(g) Divinum humanumque sapientibus. Summa laus, quam Josepho quoque Jacobi Patriarchæ filio ausus est tribuere Trogus Pompeius, nobilissimus scriptor, si ejus sunt verba, quæ leguntur apud Justinum, XXXVI. 2. Nam et prodigiorum sagacissimus erat, et somniorum primus intelligentiam condidit, nihilque divini juris humanique ei incognitum videbatur. HAV.

(h) Debellatorem. Ex opposito protectorem ostendit quid per debellatorem intelligi velit, non scil. extinc torem, sed aggressorem, persecutorem. Eodem vero

[ocr errors]

tianorum. At nos e contrario edimus protectorem, si A palam dispersit (d), adjecta etiam (e) accusatoribus litter: (a) M. Aurelii gravissimi imperatoris requirantur, quibus (1) illam germanicam sitim (b) christianorum forte militum precationibus impetrato imbri discussam contestatur. Qui sicut non palam (c) ab ejusmodi hominibus pœnam dimovit, ita alio modo

(1) Illam abest Paris.
(2) Exsequuntur Haverc.

damnatione, et quidem tetriore. Quales ergo leges istæ, quas adversus nos soli exsequuntur impii (2), injusti, turpes, truces, vani (3), dementes? quas Trajanus ex parte frustratus est vetando inquiri christianos, quas nullus Adrianus (/), quanquam curiositatum LECTIONES VARIANTES.

(5) Varii Paris. truces abest Haverc.

COMMENTARIUS.

impetrata, quum siti laborarent. Huc pertinet Jupiter ille Pluvius, cujus iconem ex Columna Antoniana dedimus et de quo propediem singularem Dissertationem prælo subjiciemus, quam confer, si placet (Iconem hunc passim editum videas velim nempe apud B Baron. ). Hav.

ordine hos a Tertulliano nominatos Imperatores col-
local Theodoretus, nisi quod contrario censu hos om-
nes persecutores Ecclesiae vocet, quam tamen debel-
lare et exstinguere nequiverint. Convenient autem, si
dicas id, quod res est, tecte quidem omnes, non vero
aperta vi, ut Nero, ut Domitianus, fuisse grassatos. Is
itaque p. 126. Τὼν δὲ ἀλιέων τε καὶ τελωνῶν, etc., i. e. At
leges quas nostri piscatores et publicani, quasque sulor
tentoriorum tulerunt ac promulgarunt, non Caïus, non
Claudius dissolvere potuerunt, nec qui eis successit Ne-
ro. hic enim tametsi duos optimos legislatores sua imma-
nitate prostraverit ; Petrum namque ac Paulum interfici
jussit; at certe, quas illi promulgarunt leges, minime
sustulit. Non denique Vespasianus, non Titus, non Do-
mitianus; quanquam multis ac variis machinationibus
eas oppugnare contenderit, multos enim de medio sustu-
lit, qui se legibus illis addixerant, omne tormentorum
genus contra eos intendens. Trajanus insuper atque
Adrianus, magno seapparatu contra eas leges instruxe-
runt. Ac Trajanus quidem Persarum potentatum dissol-
vit, Armeniosque Romanorum fræno subjecit; Scythicas
præterea nationes compulit sceptris suis parere: pisca-
torum tamen nostrique sutoris leges abolere non potuit.
Adrianus vero, urbem Judæorum, a qu'bus crucifixus est C
Christus, totam diruit et evertit: at eos, qui in Christum
crediderunt,abducere a Christi servitute non potuit. Hav.

(a) Litteræ M. Aurelii. Hieronymus ad aún. Christia næ ære CLXXIV. Imperator Antoninus multis adversum se nascentibus bellis sæpe ipse intererat, sæpe duces nobillissimos destinebat, in quibus semel Pertinaci, et exercitui, qui cum eo in Quidorum regione pugnabat, siti oppresso, pluvia divinitus missa est: quum e contrario Germanos et Sarmatas fulmina persequerentur, et plurimos eorum interficerent. Exstant litteræ M. Aurelii gravissimi Imperatoris, quibus illam Germanicam sitim Christianorum forte militum precationibus impetrato imbri discussam testatur. Ad quem locum omnino videndus Scaliger, et judicium ejus de suppositis quæ hujus Imperatoris nomine ad finem Apologetici Justini circumferuntur. p. 222 et 223. qui et hunc Orosii locum adducit: Exstare etiam nunc apud plerosque litteræ Imperatoris_Antonini ubi invocatione nominis Christi, per milites Christianos et sitim illam depulsam, et collatam fatetur fuisse victoriam. AV.

(b) Germanicam sitim. Inimicum exercitui malum, quod tamen sæpe contingit, Curtius non uno loco, Lucanus lib. IX. de exercitu Catonis in desertis Libye, apud quem Afranius et Petreius in Hispania ob idem infortunium castra tradere victori Cesari coacti sunt, ut latius poeta exequitur lib. IV. Germanice hujus sitis, cum Marcus adversus Marcomannos copias duceret, meminit rursus Auctor in lib. ad Scapalam c. 4. Marcus quoque Aurelius in Germanica expeditione Christianorum militum orationibus ad Deum factis, imbres in siti illa impetravit. Quomodo non geniculationibus et jejunationibus nostris etiam siccitates sunt depulsæ; Tunc et populus acclamant Deo Deorum, et qui solus potens, in Jovis nomine Deo nostro testimonium reddidit. Invidentes tamen gloriæ Christia norum gentiles, ab illis hoc decus amoliri conati sunt. Itaque moribus sanctis Aurelii ipsius tribuit in Vita ejus Capitolinus: Fulmen de cœlo precibus suis contra hostium machinamentum extorsit, suis pluvia

D

(c) Non palam. Marcus Aurelius et conscientiæ suæ satisfacere et lcgibus nihil detrahere voluit. Itaque ne accusarentur facile, crucem delatoribus constituit, cum tamen accusatos et convictos, fidemque abnuere recusantes per leges mors certa maneret. Pessime itaque o non sustulerunt nonnulli, ut Rhen. Huic rei valde afine est, quod occurrit in libro Esther. cap. VIII. 8. II. in perdutissimo Judæorum statu et felici exitu periculi, ut et Daniel. III. 29. HAV.

(d) Dispersit. Id est frustratus est, annihilavit, in ventos disjecit. HAV.

(c) Adjecta etiam. Exstat hujus Imperatoris rescriptum ad Asianos apud Euseb. in lib. IV. Hist. Eccl. cap. 13. quod quonian longiusculum, inde pelant studiosi, in fine hace habentur : Quod si quis persistit hujus modi hominibus absque ullo crimine movere negolia, ille quidem qui delatus pro hoc nomine fuerit, absolvitur, etiamsi probetur id esse quod ei objicitur, Christianus. Is autem qui crimen obtendit, reus pœna ipsius, quam objecit, existat. Alde epistol im Adriani, que mox repræsentabibur. In illo Rescripto vero Aurelii falso ponitur absolutio Christiani. Ille enim non alsolvebatur, si constanter fidem defenderet, sed necabatur, ut patet exemplo Apollonii apud eumdem Eusebium Hist. Eccl. v. 21. et videre est apud Heraldum, at non facile accusabatur, metuente delatore certissimam poenam. Sed in istis Rescriptis multa fraus dominatur. Itaque, ut Plinii utar verbis ex insigni illo Panegyrico Trajano dieto: At tu, Cæsar quam pulchrum spectaculum nobis exhibuisti, cum coniigit desuper intueri delatorum supina ora retortasque cervices. Agnoscebamus et fruebamur, cum velut piaculares publicæ sollicitudinis victime, supra sanguinem noxiorum ad lenta supplicia gravioresque pænas ducerentur, etc. Verius hic princeps quam apud Sueton. In Cal. cap. 16. perditus ille negavit se delatoribus aures habere. Nam ut pulchre apud eunde.n Domitianus, sed nondum efferatus, cap. 9. Princeps, qui delatorem non castigat, irritat. De quibus vere afirmat Tacitus esse genus hominum publico exitio repertum, et pænis quidem nunquam satis coercitum. Annal. IV, 30 HAV.

(f) Nullus Adrianus. Hunc post Vespasianum collocat Modiana Collatio, approbante Junio. Non vero sunt divellendi, qui ab antiquitate, ut insigne bonorum par, semper fuerant conjuncti. Gregorius Nazianzenus invectiva secunda in Julianum ait, illum Trajanos illos et Adrianos sibi proposuisse, quoruin pariter et cautio in periculis vitandis et animni magnitudo in contemnendis admirationi esse solebat. πρὸς τοὺς, inquit, βλέπων ἐκείνους, καὶ τοὺς Αδριάνους. ὧν οὐχ ἧττον τῆς ἀνδρεία;, τὸ ἀσφαλὲς ἐθαυμάζετο. Εt ita passim junguntur. Metius Falconius Nicomachus in oratione ad Tacitum, Imperatorem electum : Imitare Nervas, Trajanos, Adrianos, apud Favium Vopiscum in Vita Tacit. de quo et in Floriani Vita de Probo: vir Aureliano, Trajano, Adriano, Antoninis, Alexandro, Claudioque præferendus. Imo si Lampridio fides a sa

[blocks in formation]

cris Christi non omnino abhorruit Adrianus ; ut alibi in hoc Commentario ostendimus, qui et idem cum optimis principibus, ut Noster, conjungit in Heliogabalo compensationem sibi lector diligens faciet, quum legerit Augustum, Vespasianum, Titum, Trajanum Adrianum, Pium, Marcum, contra hos prodigiosos lyrannos. Rursusque Flavius Vopiscus inter acclamationes a Senatu Tacito datas et hanc numerat : Et Trajanus ad imperium senex venit : et Adrianus ad imperium senex venit: et Antoninus ad imperium senex venit. Sextus Aurelius Victor denique in Cocceio Nerva: Quid enim Nerva prudentius aut moderatius? quid Trajano divinius? quid præstantius Adriano? Quod quidem et famæ litteratissimi principis vellicate a nonnullis, et lectioni Tertulliani veræ fuit dandum. C

HAV.

(a) Curiositatum omnium explorator. Quale studium in Bruto quoque laudat Appianus in extremo 1. IV, ό MKάcios, etc. Cassius quidem in unum bellum intentus, sicut gladiator in adversarium, nihil spectabat aliud : Brutus vero, ubicumque erat, visendarum rerum et audiendi fuit cupidus, quippe qui et Philosophiam liberaliter attigerat. Quæ certe curiositas Adriani observatur ab Epiphanio, in libello de Mensuris et Ponderibus, qui ubi de itineribus ejus in Syriam, Phoenicem et Pakestinam agit, illum á›òpa Botsтopu vocat. Hac voce utitur Auctor rursus lib. de Testim. Animæ cap. 4. Nonnulli, quibus de pristina litteratura et curiositatis labor et memoriæ tenor perseveravit. Gloss: MSS. quịbus usus Barthius Advers. XIX, 1. Curiosus, Facilis, dicax, facetus, docilis, urbanus. que cuncta Adrianus. Si vero talis Adrianus, exploratam quoque habuit Christianorum religionem, quam non persequendo tacitus collaudavit. Imo si fides Orosio, aliisque lib. D VII. 13. per Quadratum discipulum Apostolorum et Aristidem Atheniensem, virum fide sapientiaque plenum, et per Granium legatum (de quo supra) libris de Christiana religione compositis instructus atque eruditus præcepit per epistolam, ad Minucium Fundanum Proconsulem Asia datam, ut nemini liceret Christianos sine objectu criminis aut probatione damnare. Ilav

(b) Impressit. A re militari desumptum, ubi impressionem facere dicuntur cohortes, cum in hostium aciem procursant, eamque turbant. Loci apud historicos, et præcipue Caesarem, sunt obvii. Hav.

CAP. VI. (c) Nunc religiosissimi. Postquam leges ipsas ostendit pro utilitate et commodo publico corrigi, mutari, deleri, pergit, ut doceat, eas ipsas, quae laudandae sint, male passim observari, adeoque illos ipso contra illas leges, quas tantopere crepent, peccare. Illud religiosissimi ironice pronuntiandum est, quomodo cap. ix. religiosissimam urbem Æneadarum TERTULLIANI I.

vocat Romam.

(d) Nonnulli ut MS. Fuld. legunt ultores, et in MS. L. B. est ut ultores, quod dicet exsecutores pœnarum quas lex minatur. Ita ipsa lex ulcisci dicitur, id est punire nesciens quid sit quod ulciscitur lex; atque ita videre maleficum et ultore oculo observare. Publius Syrus versu 348.

Lex videt iratum, iratus legem non videt.

(e) Exorbitaverunt. Commodum occurrit mihi, quod est in Plauti Trinummo IV. 3. 30.

Mores leges perduxerunt jam in potestatem suam,
Magis qui sunt obnoxiosi quam parentes liberis.
Ee miseræ etiam ad parietem sunt fixæ clavis ferreis,
Ubi malos mores affigi nimio fuerat æquius.

Qui idem nimis lepide calidæ comparat, mox frigida,
Curcul. IV, 11. 25.

Quasi aquam ferventem frigidam esse, ita vos putatis

leges.

Sensus est: leges cum primum feruntur, ut ferventem aquam timeri, post ut eamdem aquam frigere, et absque noxa transgredi. Exorbitaverunt vero, id est a recta via deflexerunt. Ita rursus cap. IX. per quod exorbitare eos vultis. et cap. xvI. exorbitantes et ipsi a Judaico more. et libro de Pallio cap. v. si quid exorbitavit, reformato. et passim. Fuit scilicet tempus, quo Florus diceret lib. 11. cap. 49. Hactenus Populus Romanus pulcher, egregius, pius, sanctus, atque magnificus. Rhen. exorbitarunt.

(f) Quoniam illæ leges. Alludit ad leges sumptuarias, et de ambitu, quas partim retractasse, partim ex integro sanxisse Augustum Imp. testis est Suetonius in Octavio, cap. 34. Ex quibus de Licinia sive centussi satis apte Zephyrus in sua paraphrasi, sicut et de Censoria, quæ ex censura Fabricii Licinii, juxta Valer. Max., lib. II. cap. 4. decem argenti libras Senatori duntaxat concedebat, et ea qua spectacula interdicta sunt, ac de diguitatum ingenuorumque insignibus, ut pluribus non sit opus, quod ad eas 4. leges attinet. PAM.

(g) Unam inferri gallinam. Cum postea nec phoenicopteris sua raritas, nec psittacis imitandi ars verba nostra, nec pavoni sua pulchritudo quidquam profuerit. Quid mirum itaque, si veteribus et sanctis viris indigna romano imperio visa est Metelli luxuria? quam taxat Sallust. apud Macrob. 11. Serm. 9. epulæ vero exquisitissimæ; neque per omnem modo provinciam, sed trans maria ex Mauritania volucrum et ferarum incognita antea plura genera. Ubi et pontificis vetus cœna vituperatur, recenseturque inter multa gulæ irritamenta gallina altilis. Videndus Suetonius de in

(Dix.)

« PoprzedniaDalej »