Obrazy na stronie
PDF
ePub
[ocr errors]

probari soleat. Imo ostendit vel inde Sectæ hujus innocentiam, quod olim Trajanus inquiri eos prohibuerit, licet oblatos damnari voluerit, cujus ridet censuram sibi ipsi contrariam, pergitque, cum in illa explodenda, tum in reprehendendis perversis judicum, in emendandis Christianis, actibus, simul in causam hujus mali inquirens, quod illos cum nido Nomine Christianorum facit præliari.

malum agnoscunt. Christianos vero, nihil simile (1); A neminem pudet (a), neminem pœnitet, nisi plane (b) retro non fuisse. Si denotatur, gloriatur; accusatur; non defendit; interrogatus (2) vel ultro confitetur; damnatus gratias agit. Quid froe mali est (3) quod naturalia (c) mali (4) non habet, timorem, pudorem, tergiversationem, poenitentiam, deplorationem? Quid hoc mali est (5), cujus reus gaudet? enjus accusatio volum est, et pœna felicitas (6)? Non potes dementiam dicere, qui revinceris ignorare.

CAPUT II.

Si certum est denique nos nocentissimos esse, cur a vobis ipsis aliter tractamur, quam pares nostri, id est cæteri nocentes? cum ejusdem (7) noxæ eadem tractatio deberet intervenire. Quodcumque dicimur (8), cum alii dicuntur (d), et proprio ore et mercenaria advocatione (e) utuntur ad innocentie sue commendationem. Respondendi, alter

Jam vero, si ut maleficos tractare velint Christianos, oportuit saltem eodem modo in Jure cum utrisque agi, nec facultas quocunque modo se defendendi, illis abnegari, cum crimen ex circumstantiis vel dilui, vel B candi (f) facultas patet, quando nec liceat indefensos LECTIONES VARIANTES.

(1) Pamel., Semler., all.; Christianus v. quid simile? Rhenames in ed. I. Christianis v. quid s. Cod. Lugd. B. Christianorum v. q. s. sed recte statuit Havercampus cod. Fuld. scripturam restituendam esse; nec repugnant quæ sequuntur.

(2) Interrogatur Paris.

(5) Quod hoc malum est Cod. Ago.b Lugd. (4) Naturam mali Rhen. Semler. Leopold. (5) Quod hoc malum est alii. (6) Cod. Fuld. pœna victoria. (7) Noxietatis Rigalt. Haverc. (8) Dicimus Paris.

COMMENTARIUS.

Contra antem natis violentum affigere sidus, Quod nec velle homini cedat, nec posse, sed omnes Desuper ignaros et virtus ducat et error. Ergo aut æthereis nullum est jus ignibus in nos. Aut si quid nostri retinent, amittere possunt. Ubi versu septimo scribendum puto, exigente sensu, opertas. Gregorius Nazianzenus Orat. xxxix. in sancla lumina. Ouè payion Sution etc. id est sacrificandi facultas, atque ex fibrarum incisione præscientia: nec Chaldæorum astrologia et nativitatum ob- C servatio res nostras eodem cum sideribus motu volvens, cum tamen nec quid ipsimet sint, aut futuri sint cognoscere queant. ubi consulendus Scoliastes Nicetas p. 601. Hay.

magorum

(a) Neminem pudet n. p. Plinius in celebratissima ista epist. Interrogavi ipsos, an essent christiani; confitentes iterum ac tertio interrogavi, supplicium minatus: perseverantes duci jussi. Neque enim dubitabam, qualecumque esset quod faterentur: pervicaciam certe, et inflexibilem obstinationem debere puniri. Quam potius animi constantiam pre se fert noster etiam Tertullian. in libro ad Scapulam c. 1. Nos quidem neque expavescimus, neque pertimescimus ea, quæ ab ignorantibus patimur: cum ad hanc sectam utique suscepta conditione ejus pacti menerimus, ut etiam animas nostras auctorati in has pugnas accedamus, ea quæ Deus repromittit, consequi optantes, et ea quæ diversæ vitæ comminatur, pati timentes. Denique cum omni sævitia vestra concertamus, etiam ultro erumpentes: magisque damnati, quam absoluti gaudemus. IIAV.

(b) Nisi plane retro non fuisse. Tantum abest, ut omnino moreant non ante et olim tales factos esse. Ita Lucretius dixit de plano.pro certe vel omnino, 1, 412.

Hoc tibi de plano possum promittere, Memmi. HAV. (e) Naturalia mali. Ita MS. Fuld. et Pamelius, quem sequitur Junius, et Rigaltius. alii MSS. Barr. et Rhen. habent naturam mali, quam lectionem malit Scriverius, non ego. Noster enim ita singulare naturale usurpavit, C. XLI. de anima. Malum igitur animæ, præter quod ex obventu spiritus nequam supersiruitur, ex originis vitio antecedit, naturale quodammodo. Nam, ut diximus, naturæ corruptio alia natura est, habens suum Deum et patrem, ipsum scilicet corruptionis auctorem: ut tamen insit et bonum animæ, illud principale, illud divinum atque germanum, et

D

proprie naturale. MS. L. B. natura alia mali n. h. ΠΑΥ.

(d) Cum alii dicuntur. Sensus est, cum alíi rei âccusantur ejus criminis, quod nobis imponitur, qualecumque id sit, datur illis proprio ore, etc. HAV.

ut

(e) Et mercenaria advocatione utuntur. Barr. mercenari. Cic. lib. vi. Ep. 1. hoc consilii dederim, a singulis interregibus binas advocationes postulent. Vide Senecam in Controv. in prooemio et in lusa de morte Claudii. MS. Fuld. et proprio et mercenario ore, et advocatione utuntur. Est enim advocatio id quod jam consultatio dicitur. Cic. ad Trebat. lib. vi. Ep. 13. In re militari multo est cautior, quam in advocationibus. et . Verr. c. 12 p. Quo sæpenumero senatus convocatur, quo maximarum rerum quotidie advo cationes fiunt. Triplex itaque præsidium reis, vel in eloquentia sua, nam ut Publius 71.

Qui pro innocente dicit, satis est eloquens. Suetonius de censura Claudii c. xvi. Nec quemquam nisi sun voce, utcumque quis posset, ac sine patrono. rationem vitæ passus est reddere. Diogenes Laertius de Aristippo narrat objurgatum illum, quod in causa propria rhetorem conduxisset, respondisse, et coquum conducere solere dum cœnam faceret; vel in lingua advocati conducta, cujus

mostos

Defensura reos vocem facundia mittit,

ut de Pisone auctor panegyrici ad eum, qui nec Ovidius nec Lucanus, sed alius quispiam non ineptus poeta, ut alias ostendam; vel denique in advocatione, quum instruitur reus argumentis, quibus causam suam defendat. Talis mercenarias Tertullus Act. XXIV, 1. cum Paulus proprio ore se defenderet, HAV.

(f) Respondendi, altercandi. Quod semper fere in judiciis Romanorum obtinebat, eratque fut veteres testantur] in istis altercationibus mordacis joci mirus artifex Tullius Cicero. Apuleius hæc quoque ita conjunxit lib. x. Aurei Asini: Quibus autem verbis accusator invenerit, quibus rebus diluerit reus, ac prorsus orationes altercationesque, neque absens ipse apudpræsepium scire,neque ad vos, quæ ignoravi, possum enuntiare. Nemo vero melius describit quam ipse Quintilianus, qui ex professo de hac arte agit Inst. Orat. vi, 5. Neque alia dicuntur n altercatione, quam sc. in oratione ipsa, sed aliter, aut interrogando, aut respon

et inauditos omnino damnari (a). Sed Christianis solis A gatis, qualitatem facti, numerum, locum (5), monihil permittitur loqui, quod caussam purget, quod veritatem defendat, quod judicem non faciat injustum (b). Sed illud solum exspectatur (1) (c) quod odio publico necessarium est, confessio nominis, non examinatio criminis quando si de (2) aliquo nocente cognoscitis, non statim confesso eo nomen homicidæ, vel sacrilegi, vel incesti, vel publici hostis (ut de nostris (3) elogiis (4) (d) loquar) contenti sitis ad pronuntiandum, nisi et consequentia exiLECTIONES

(1) Spectatur corrigit Avercamp. (2) Alio Semler.

(3) Semler altique : vestris.

De nostris eclogiis Parisin.

dum, tempus, conscios, socios. De nobis nibil tale, cum æque extorqueri oporteret, quodcunque falso jactatur, quot quisque jam infanticidia degustasset, quot incesta contenebrasset (6), qui coci, qui canes affuissent. O quanta iHius præsidis gloria, si eruisset (7) aliquem, qui centum jam infantes comedisset! Atquin invenimus inquisitionem quoque in nos prohibitam. Plinius enim Secundus (e) cum provinciam regeret, damnatis quibusdam Christianis, quibusdam VARIANTES.

(5) Numerum abest Par. Rig.

(6) Rhenanus in ed. I. et Gelenius: concelebrasset. (7) Invenisset Parisin.

COMMENTARIUS.

B et vecordis, ne illud irritetur, hinc in principio Apolog. hujus, si non licet vobis, Antistites: odium enim contra christianos erat publicum. Sane Pontii Pilati similes judices hic milii contemplari videor, et fateberis, si conferas Joh. xix. 12. Hav.

dendo. Et paulo post : Ita in iis causis [quæ sunt fre-
quentissima quæ vel solis extra artem probationibus,
vel mistis continentur, asperrima in hac parte dimica-
lio est, nec alibi dixeris mag's mucrone pugnari. Nam
et firmissima quæque memoriæ judicis inculcunda sunt,
et præstandum quicquid in actione promisimus, el re-
pellenda mendacia. Nusquam est denique qui cognoscit
intentior. Nec immerito quidam, quanquam in dicendo
mediocres, hac tamen altercandi præstantia meruerunt
nomen patronorum. ostenditque ibidem non cujusvis
esse, ibi: Opus est igitur in primis ingenio veloci ac
mobili, animo præsenti et acri. Non enim cogitandum,
sed dicendum statim est, et prope sub conatu adver-
sarii, manus erigenda. Rodolphus Agricola, omuis
litteraturæ sæcularis accuratus vindex, jactavit olim
lib. m. de Invent. Dialect. c. xv. et II. c. x. habere
se M. Fabii Altercationum librum unum cujus fidem
in hoc suspectam habuit Petrus Pithoeus, si tamen
vera, fuit ejusmodi opus [hodie enim nusquam, quod C
scio, invenire est] quale controversie Senece, et
forte eædem; vel declamationum hodie etiam Quin-
tiliano inscriptarum libellus, co titulo insignitus fuit.
HAV.

(a) Quando nec liceat etc. Apud Livium Titus Quintius clamitat, reum capitis indemnatum indicta caussa non debere violari. Ita tamen cum christianis actum.

Vide. c. xxxI Admittitis enim probare, quodcumque defendimus. Ironice. Hav.

(b) Judicem non faciat injustum. Eleganter dictum, sic supra c. 1. Cæterum inauditam si damnent, præter invidiam iniquitatis, etiam suspicionem merebuntur alicujus conscientiæ, nolentes audire quod auditum damnare non possint. Alexander apud Curtium VII. 2. Nisi quæ delata essent excussissem; valde dissimulatio mea suspecta esse potuisset. Ipse qu›que

Se damnat judex, innocentem qui opprimit. Publius vers. 602. HAV.

(c) Exspectatur. Meliori sensu, ut puto, legas spectatur. simile mendum obsedit codices Augustini de Civitate Dei, lib. VI. c. 10. Doctus Archimimus, senex jam, decrepitus, quotidie in Capitolio Mimum ageb it, quasi Dii libenter exspectarent, quem illi homines deriserant. ubi ita lego: quasi Dii libenter spectarent, quem illi forte olim, homines, etc. sed neque sic sanus locus lege itaque ultima ex coll tione optimi codigis MS. litteris Longobardicis exarati, Bibliotheca Fuldensis, quae penes me est, quem illis homines desierant, sc. spectare, erat enim jam decrepitus, hæc verissima est lectio. Apud Virgil. lib. n, 102. Sinon :

si omnes uno ordine habetis Achivos Idque audire sat est.

Illud vult dicere Tertullianus, non curam gerere legum judices, ut illæ observentur, sed vulgi amentis

[ocr errors]

(d) Nostris elogiis. Recte iidem non, vestris, hæc enim elogia erant christianorum, ut satis ex sequentibus apparebit. Gaudet autem sæpius Tertull. hanc vocem repetere eo significatu, quem in re judiciaria obtinebat; moris enim erat, ut nominibus damnatorum adjiceretur brevis quædam scriptura, seu titulus demonstrans, cujus potissimum criminis rei essent, quod clarissime apparet ex Suetonio in Callig, c. 27. custodiarum seriem recognoscens, nullius inspecto elogio, stans, tantummodo intra porticum medium, a calvo ad calvum duci imperavit. Et insigni loco apud Vulcatium Gallicanum in Vita Avidii Cassii: Vides multis opus esse gladiis, multis elogiis, ut in antiquum statum publica forma reddatur. Ei optime Spartianus de Severo: In qua legatione, quum quidam municipum suorum Leptitanus, præcedentibus fascibus, ut antiquum contubernalem ipse plebeius complexus esset, fustibus eum sub elogio ejusdem præconis cecidit, Legatum P. R. homo plebeius temere amplecti noli. Hinc Noster intelligendus, cum scribit ad Scapulam c. iv. Pudens etiam missum ad se christianum, in elogio concussione ejus intellecta, dimisit, scisso eodem elogio, sine excusatore negans se auditurum hominem. Et de Corona militis c. v. Omne autem quod contra naturam est, monstri meretur notam omnes penes, penes nos vero etiam elogium sacrilegii, in Deum naturæ dominum et auctorem; de Anima c. xvn. Imo jam ne ipsis quidem caussis adscribendum est fallaciæ élogium. IJAV.

(e) Plinius enim secundu Magni istius naturæ] Indigatoris ex sorore nepos, omnibus jam satis notus, cujus etiamnum exstant tersi et elegantes epistolaruni D libri x. quorum ultimus rescripta quoque Trajani Cæsaris continet, in quibus et divinus, ut vocabat Scaliger, ad Imperatorem Trajanum Panegyricus. Hu jus epist. 97. lib. x. et Trajani responsum ep. 91. dignissimæ sunt legi et non tantum ad hanc veteris Christianismi notitiam memoriter tenende. Nam eas legisse suo tempore Hieronymum notat Scaliger in laboribus Eusebianis. Orosius lib. vn. Histor. c. 8. de Trajano In persequendis christianis errore deceptus tertius a Nerone cum passim repertos cogi ad sacrificandum idolis, ac detrectantes interfici præcepisset plurimique interficerentur; Plinii Secundi, qui inter cœteros judices persecutor datus erat, relatu admonitus eos homines præter confessionem Christi honestaque conventicula nihil contrarium Romanis legibus facere, fiducia sane innocentis confessionis nemini mortem gravem ac formidolosam videri, rescriptis illico levioribus temperavit edictum. Hieronymi verba ex Eusebio et Tertulliano conflata sunt in Chronico suo Eusebiano

sed quia, uon requirendus, inventus est (10). Itaque nec in illo ex forma malorum judicandorum agitis erga nos, quod cæteris negantibus adhibetis tormenta ad confitendum, solis Christianis ad negandum; cum, si malum esset, nos quidem negaremus, vos vero confiteri tormentis compelleretis. Neque enim ideo putaretis non (11) requirenda (d) quæstionibus scelera, quia certi essetis admitti ea ex nominis confessione, qui hodie de confesso homicida, scientes homicidium quid sit, nihilominus ordinem extorquetis admissi: quo perversius, cum præsumatis de sceleribus nostris ex nominis confessione

gradu pulsis (a), ipsa tamen multitudine perturbatus, A ergo oblatum; quem nemo voluit requisitum, qui, quid de cætero ageret, consuluit tunc (1) Trajanum puto, jam non ideo meruit pœnam, quia nocens est, Imperatorem, allegans præter obstinationem non sacrificandi, nihil aliud se de sacramentis (2) eorum comperisse, quam cœtus antelucanos (b) ad canendum (c) Christo ut (5) Deo et ad confœderandam (4) disciplinam, homicidium, adulterium, fraudem, perfidiam, et cætera scelera prohibentes. Tune Trajanus rescripsit, hoc genus inquirendos quidem non esse, oblatos vero puniri oportere. O sententiam necessitate confusam! Negat inquirendos ut innocentes, et mandat puniendos (5) ut nocentes. Parcit et sævit, dissimulat et animadvertit. Quid temetipsum (6) censura circumvenis? si damnas, cur non et (7) inquiris? si non inquiris, cur non et absolvis? La- B (12) cogitis tormentis de confessione decedere, tronibus vestigandis (8) per universas provincias militaris statio sortitur; in reos majestatis et publicos hostes omnis homo miles est, ad socios, ad conscios usque inquisitio extenditur. Solum Christianum inquiri non licet, offerri licet, quasi aliud esset actura inquisitio, quam oblationem (9). Damnatis

(1) Tunc abest Parisin.

ut negantes nomen pariter utique negemus et scelera, de quibus ex confessione nominis præsumpseratis. Sed, opinor, non vultis nos perire, quos pessimos creditis. Sic enim soletis dicere homicidae (13); (14) Nega (e): laniari (f) jubere sacrilegum, si confiteri perseveraverit. Si non ita agitis circa LECTIONES VARIANTES.

(2) Heraldus e MS. et Haverc. e cod. Futd. sacramentis; Semler all.: sacris. Cf. Plinii epp. 10, 96.

(5) Ita cod. Fuld.; Rhen. et Ch. et Deo; alii: Ch et

deo.

[blocks in formation]

(7) Et abest Fran.

(8) Investigandis Paris.

(9) Oblatio Semler.

(10) Est abest aliis.'

(11) Non putaretis requirenda Rig.

(12) De confesso Latin.

(13) Homicidas Fran.
(14) Negare Fran.

COMMENTARIUS.

ad annum mundi xxcxx1. Plinius Secundus, сит quamdam provinciam regeret, et in magistratu suo plurimos christianorum interfecisset, multitudine eorum perterritus, quæsivit de Trajano, quid facto opus esset, nuntians ei præter obstinationem non sacrificandi, et antelucanos cœtus ad canendum cuidam Christo ut Deo, nihil apud eos reperiri, præterea ad confœderandam disciplinam vetari ab his homicidia, furta, adul teria, latrocinia, et his similia. Ad quæ commotus Trajanus rescripsit : hoc genus quidem inquirendos non esse, oblatos vero puniri oportere. Tertullianus refert in Apologetico. HAV.

(a) Quibusdam gradu puísis. Ex iis sc. qui ex honestiore ordine ad istam sectam inclinabant, nam ad hoc nomen omnis conditio, etiam dignitas transgrediebatur, ut supra dixit. Quod cum Severi etiam temporibus accideret, principis ejus clementiam et justitiam prædicat Tertull. noster ad Scapulam c. iv. Sed et clarissimus fœminas et clarissimos viros Severus sciens hujus sectæ esse, non modo non læsit, verum et testimonio exornavit, et populo furenti in eos palam restitit. HAV.

(b) Cœtus antelucanos. De cœtu est quod notes, solitam dari vocem hanc rebus sacris. Hinc Meursius illud Constantini Manassæ in annalibus:

Οὗτοι καὶ γὰρ ἀθροίσαντες άνδρας θεοφορήτους.

ita reddit : nam hi religiosorum hominum cœtu coacto
Dionysius Exiguus hanc vocem dat interpretans in
Vita S. Pachomii: Monachorum cœtibus aggregabat.
LAC.

(c) Ad canendum. Pium exercitium, de quo et ad Uxorem lib. 1. c. 9. Non furtiva signatio, non trepi da gratulatio, non muta benedictio: sonant inter duos Psalmi et Hymni, et mutuo provocant, quis melius Deo suo canet, scribe cantet vel canat. et exhortat. ad Castitat. c. x. Si orationem facit ad Dominum, prope est cœlo. Si Scripturæ incumbit, totus illic est. Si Psalmum canit, placet sibi. Hav,

(d) Ideo non putaretis. La Cerda sic legit: Neque enim ideo non putatis requirenda quæstionibus scelera, quia certi essetis admitti ea ex nominis confessione. Qui hodie, de confesso homicida, scientes homicidium quod sit, n. o. q. admissi? addita nota interrogationis et explicans qui per quomodo. Affinis huic valde est locus in lib. Ad Nát. 1. cap. 15. quem in gratiam JCtorum illustrabo, et emendabo. Scriptura male per injuriam temporis habita hæc est. Quomodo..... de fugitivo palam factum solemus et operam ejus percon..... abusu nundinare: Suami viri Rig. et Gothofredus attingere non sunt ausi. Supple meo periculo et scribe: Quomodo, quando de fugitivo palam factum, solemus el operam ejus percontando obusui nundinare. Nullus dubitabit, qui locum inspexerit. Ut enim nos JCti, inquit, male nimis inquirendo agimus, modum patrandæ fugæ docentes, ita et poeta fabulis suis de Diis. Dixit supra hoc eodem capite: Quando si de aliquo nocente cognoscitis, non statim confesso eo nomen homicidæ, vel sacrilegi, vel incesti, etc., contenti sitis ad pronuntiandum, nisi et consequentia exigatis, qualitatem facti, locum, modum, etc. Hav.

(e) Sic enim soletis dicere homicidæ, Nega. Laniari jub. sacr. Qui torquendo christiano præsidebat, dicere solebat, Nega te esse christianum: quasi suggereret per quod evadere ille posset. Idem Christianum confitentem torqueri nihilominus jubebat cum tamen frustra torqueatur qui confitetur. Itaque perversam et absurdam judiciorum formam carpit Tertullianus; Nempe, inquit, sic soletis dicere honiicide confitenti, Nega te esse homicidam: nempe sacrilego fatenti se sacrilegum admoveri jubetis tormenta. Ipse TertulliaDus lib. I. ad nationes: sane cæteros ad hoc tenditis et excarnificatis, ut negent esse quod esse dicuntur, etc. Hic vero in sequentibus legendum videtur: Si non ita agitis circa nocentes. PAM.

(f) Laniari. Tormentis nempe, qualibus Philotas apid Curtium v. 11. Sed postquam intumescens corpus ·

tret (2) (b). Nisi enim fallor, leges malos crui (c) ju-
bent, non abscondi; confessos damnari (d) præscri-
bunt, non absolvi. Hoc senatus consulta, hoc princi-
pum mandata definiunt, hoc imperium, cujus ministri
estis. Civilis, non tyrannica dominatio (3) [vestra]
est. Apud tyrannos enim tormenta etiam pro
pœna adhibentur; apud vos soli quæstioni tempe-
rantur (e). Vestram illis servate legem usque ad
confessionem; et si (4) confessione
niantur, vacabunt. Sententia opus est; debito (f)
VARIANTES.

pocentes, ergo nos innocentissimos judicatis, cum A culto (a), quæ vos adversus formam, adversus naquasi innocentissimos non vultis in ea confessione turam judicandi, contra ipsas quoque leges minisperseverare, quam necessitate, non justitia damnandam a vobis sciatis. Vociferatur homo: Christianus sum. Quod est dicit; tu vis audire quod non est. Veritatis extorquendæ præsides, de nobis solis mendacium elaboratis audire. Hoc sum, inquit, quod quæris, an sim; quid me torques in perversum? confiteor, et torques; quid faceres, si negarem? Plane aliis negantibus non facile fidem accommodatis ; nobis, si negaverimus, statim creditis. Suspecta sit vobis (1) ista perversitas, ne qua vis lateat in ocLECTIONES (1) Barraeus: sit nobis, Pamel, el Semler: fit nobis, cæleri omnes sit vobis; legendum fortasse sit in vobis. (2) Infestet Wouwer.

(3) Definiunt. Hoc... dominatio est Rigalt.
(4) At. ad conf. necessariam; et jam ši conf., etc.

COMMENTARIUS.

B

præve

lust. Catil. LII. de confessis, sicuti de manifestis rerum capitalium more majorum supplicium sumendum Curtius supra. adde Suetonii locum mox adductum inde illud Matth. xxvi, 63. Οτι ἐβλασφήμησε τί ἔτι, χρείαν ἔχομεν μαρτύρων; nam ut recte Publius vers. 473. Nisi vindices delicta improbitatem, adjuvas.

et eodem teste vers. 642.

Qui culpæ ignoscit uni, suadet pluribus. imo vers. 99.

Bonis nocet quisquis pepercit malis.

denique vers. 215.

Felix improbitas, optimorum est calamitas. Tertull. Ad Scap. cap, Iv. Quid enim amplius tibi mandatur, quam nocentes confessos damnare, negantes autem ad tormenta revocare? Nam ut idem De Spectac, сар. XIX. Bonum est cum puniuntur посспHAV.

ulceribus, flagellorum ictus nudis ossibus incussos ferre
non poterat; qui pro eo quod noster laniari, dixit la-
cerari. Per ultimos deinde cruciatus, utpote damnatus,
et inimicis in gratiam regis torquentibus laceratur. Pro-
prium hoe verbum in gladiatoribus, unde acclamatio
Senatus de cadavere Commodi apud Lampridium :
Hostis patriæ, parricida, gladiator, in spoliario lanie-
tur. Sensum Tertulliani unice tetigit Heraldus qui hic
est Vos scilicet in quæstione habenda admonetis
homicidam, ut neget homicidium; ita si confitetur,
cujus rei gratia quæstionem habetis, tamen, quasi
confessum nondum, torquetis. Id certe leges prohi-
bent, nec vos facitis; nobiscum itaque si nocentes
sumus, agite ut cum nocentibus loqui per ironiam
patet. Fuld. legit laniari debere. In cæteris MS. Lugd.
Bat. Barrai edit. et Her. et Rig. consentit, quomodo
etiam Junius legit, sed male interpretatur. Pam. la
Cerda et Rhenan. pessime legunt, quos pessimos cre-
ditis (sic enim soletis dicere) homicidas. Negatis laniari Cles.
jubere sacrilegum, etc.; quasi ita medium suggererent
quo evaderent, et tale quid hic innuere vellet Tertul-
lianus, quale respicit in libro ad Scapulam c. IV.
Quanti autem [i. e. quot] præsides et constantiores et
crudeliores, dissimulaverunt ab hujusmodi caussis? ut
Cincius Severus, qui Thistri ipse dedit remedium quo-
modo responderent christiani, ut dimitti possent. Ubi
non placet crudeliores, corrigo: et iidem meliores, qui
lapsus ex litterarum ductu facile liquere potest. Ta-
lem ipsum Augustum, sed ex misericordia injustum,
descripsit nobis Suetonius in Vita ejus xxxIII. Dixit
autem jus non diligentia modo summa sed et lenitate;
siquidem manifesti parricidii reum, ne culeo insuere-
tur, quod non nisi confessi afficiuntur hac pœna, ita
fertur interrogasse: Patrem tuum non occidisti? Sed et
hic loci acetum Septimii adverte, et vocem tyranno-
rum propriam,nt Gallieni in vindicanda seditione vel ad
senum et infantum internecionem; lacera: occide
concide. apud Trebellium Pollionem. HAV.

[ocr errors]

(a) Ne qua vis lateat in occulto. Satanam intelligit. Pariter Lactantius Instit. Divin. 1. 1. Quanam istud ex caussa fieri putemus ? nisi esse aliquam perversam potestatem, quæ veritatis sit super inimica, etc. Noster infra vocat rationem æmulæ operationis. Hav.

(b) Quæ vos contra ipsas quoque leges ministret. Hoc est, Que contra ipsas leges vestro ministerio utatur. PAM.

(c) Erui jubent. Amat hoc verbum Tertullianus in disquisitione judiciaria de maleficis. Supra : o quanta illius præsidis gloria, si eruisset aliquem qui centum jam infantes comedisset. Et infra c. vII. dicimur tamen semper, nec vos, quod tam diu dicimur eruere curatis. Ergo aut eruite, si creditis, aut nolite credere, qui non eruistis. HAV.

(d) Confessos damnari. Ex vetustissima lege. Sal

D

(e) Ultra confessionem itaque questio non procedit. Cicero Orat, pro Milone cap. LVII. Quid opus est tortore? quid quæris? occideritne? occidit. Jure, an injuria? nihil ad tortorem. Facti enim in equuleo quæstio est, juris in judicio. Commendatur interim hic nobis consuetudo mitis et humana imperii Romani; quam laudans Livius lib. 1. cap. 18. ubi crudele Metti Fuffeti proditoris supplicium descripsit, addit: Primum ultimumque illud supplicium apud Romanos exempli parum memoris legum humanarum fuit. In aliis gloriari licet, nulli gentium mitiores placuisse panas. Ut vero noster dixit quæstioni temperare, ita Sallustius etiam videtur locutus esse, dum dicit victoriæ temperare, neque enim illud, ut fit vulgo, explicare ausim, quasi esset scriptum obtemperare, prout pejoris note codices nonnulli exhibent. Locus est Catil. cap. x1. Igitur ii milites, postquam victoriam adepti sunt, nihil reliqui victis fecere. Quippe secundæ res sapientium animos fatigant. Ne illi, corruptis moribus, victoria temperarent. i. e. tantum abest, ut nequissimi illi et perditi moderentur victoriæ, non ut victores, sed ut latrones grassatoresque se gerentes. HAV.

(f) Expungendus est. Hoc verbum et Tertulliano proprium. Adv. Judæos c. iv. Sequitur itaque, ut quatenus circumcisionis carnalis, et legis veteris abolitio expuncta suis temporibus demonstratur, ita sabbati quoque observatio temporalis fuisse demonstretur. Significat apud illum passim explere, perficere. hic vero eamdem significationem habet, quam apud Persium Sat. u. vers. 12.

Pupillumve utinam, quem proxime hæres Impello, expungam! Namque est scabiosus, et acri Bile tumet:

ubi vetus Scholiastes notat tractum a militibus, qui

nocens expungendus (1) (a) est, non eximendus (b). A Christianus (4). Cum igitur in omnibus nos aliter Denique illum nemo gestit absolvere (2), non licet disponatis, quam cæteros nocentes (5), id unum con

hoc velle; ideo nec cogitur quisquam negare. Christianum, hominem omnium scelerum reum (c) deorum, imperatorum, legum, morum, naturæ totius inimicum existimas, et cogis negare, ut absolvas, quem non poteris absolvere, nisi negaverit (3). Prævaricaris in leges (d). Vis ergo neget se nocentem, ut eum facias innocentem, et quidem invitum jam, nec de præterito reum. Uude ista perversitas? ut etiam illud non recogitetis, sponte confesso magis credendum esse, quam per vim neganti; vel ne compulsus negare, non ex (e) fide negarit; et absolutus ibidem post tribunal de vestra ideat æmulatione, iterum

(1) Expugnandus Parisin. Rhenan.

Vobis addit Wouwer.

(5) Ita Wouw.

(4) Alii, inter Christianos.

téndendo, ut de eo nomine excludamur (excludimur enim, si facimus, quæ faciunt non Christiani), intelligere potestis non scelus aliquod in caussa esse, sed nomen, quod quædam ratio æmulæ operationis insequitur, hoc primum agens (6), ut homines nolint scire pro certo, quod se nescire pro certo sciunt. Ideo et credunt de nobis quæ non probantur, et nolunt inquiri, ne probentur non esse, quae malunt credi esse, ut nomen illius æmulæ rationis (7) inimicum, præsumptis, non probatis criminibus, de sua sola confessione damnetur. Ideo torquemur confitentes, et punimur perseverantes, et absolvimur

LECTIONES VARIANTES.

(5) Semler aliique: in nos aliter disponitis (Rhen. dis

[blocks in formation]

COMMENTARIUS.

expuncti dicuntur, dum foras a militia emittuntur. Item metaphora a bello, in quo, cadente qui primus est, succenturiatur alius. Itaque expungi est deleri, de medio conferri. Adde notam Rigaltii, qui recte docet a rationibus desumptum. HAV.

(a) Debito Pœnæ nocens expungendus est. Noxii quique debent pœnas. Damnati dicuntur servi pœnæ : supplicio sumpto, dedisse pœnas intelliguntur. Itaque in peragenda cognitione, exactor pœnarum de tabella seu matricula, damnati cujusque nomen cum elogio seu caussa citatum), simul supplicio sumpto expungebat. Sic peracta cognitione, damnatorum omnium nomina in catalogo cernebantur expuncta, et debito pœnce nocentes expuncti. RIG.

(b) Non eximendus. Alexander Severus, referente Lampridio in Vita ejus, præfectis suis semper detulit, asserens eum, qui mereatur injuriam pati, ab imperatore damnandum esse, non dimittendum. Graviter quoque Pythagoras, seu quis alius apud Stob. Serm. XLIV. Kai oi qujās ǎğız, etc. i. e. Damnandi, non absolvendi sunt, qui aliquid dignum exilio, aut vinculis, aliave pæna committunt. Si quis vero temere absolverit, lucri aut voluptatis gratia, injuste facit: et injustitiam ei cordi esse necessarium est. Usus est verbo eximere Tertull. perinde ut et Livius, apud quem Papirius, de Quinto Fabio, Maximo postea, ita insit: non noxa eximitur Q. Fabius; sed noxæ damnatus donatur Populo Romano. Horat. 11. Carm. n, 21.

Redditum Cyri solio Phraaten
Dissidens plebi, numero beato-
Rum eximit Virtus. HAV.

C

morum, quia festivitates publicas et idolorum cultum negligebant. Tacitus xv. Annal. 44. Igitur primi correpli qui fatebantur, haud perinde in crimine incendii quam odio humani generis convicti sunt. Hoc odium unde illis ut crimen fuerit objectum, quare hostes publici dicebantur, disces ex Tertull, Cap. xxxv. Pone comma post christianum. HAV.

(4) Prævaricaris in leges. Ita leges V. C. quem consuluit Scriverius, non male. Festus, Prævaricatores a prætergrediendo sunt vocati. itaque prævaricari leges est prætergredi. Asconius Pedianus in libello, qui est inter veteres Grammaticos, Rejiciens malos et retinens bonos, verus accusator intelligitur. Qui vero contra facit, ut sit impedimento cæteris, astuque tegat, de hoc intelligitur, quod prævaricator. quæ sensum Tertull. optime illustrant. Pro vis ergo Cod. Fuld. mox vis ut ueget. Barrai editio delet jam. Hav.

(e) Non ex fide negarit. Falso simulavit se non christianum, supplicando diis, quos corde abneget. Trajanus Imperator ad Plinium epist. xcvm. Ita lamen, ut qui negaverit se Christianum esse, idque reipsa manifestum fecerit, id est supplicando Diis nostris, quamvis suspectus in præteritum fuerit, veniam ex pœnitentia impetret. Nec gentiles tantum ita christianos Deum suum abnegare persuadere conati sunt, ut latius apparebit, sed et inventa est perversa Ossenorum hæresis, quam ob hoc crimen in jus vocat Epiphanius lib. 1. hæres. 19. úñoxpítas dè didàansi, etc. Hypocritas autem docet, dicens non esse peccatum, etiamsi simulacra ipsos adorare contingat, persecutionis tempoDre instante, si solum in conscientia non adorent: el si tantum confiteantur in ore, non autem in corde. Talis

(c) Omnium scelerum reum. De quibus omnibus in- Hippolytus apud Euripidem, cujus exsecranda vox:

signiter eos purgat Tertull. In hoc Apolog. naturæ inimicos vocat, quia infanticide, incesti, infruc- tuosi negotiis, ut putabant. Ita de Dolabella, quondam amico sibi, Cicero ait Philipp. xi. cap. 10. se neque nune fortasse alienum ab eo fore, nisi super alia multa scelera denique naturæ et humanitati inventus esset inimicus. Imperatorum, quoniam crimen perduellionis et lasa majestatis iis intentabatur. Genus hominum superstitionis novæ ac maleficæ appellat Sueton. cap. XVI. Ut tales persecuti fuere principes impii. Vetus inscriptio ex Diocletiani et Maximiani ævo apud Gruter. p. 280. SUPERSTITIONE CHRIST. UBIQ. DELETA. Unde et eorumdem apud Baronium in Annal. et Spanhem. in lib. De Usu et Præst. Num. Diocletiani et Maximiani Impp. inscriptio, NOMINE CHRISTIANORUM DELETO, QUI REMP. EVERTERANT.Legum et

Η γλῶσσ ̓ ὁμώμοχ ̓ ἡ δὲ φρήν ἀνώματος.

quod vertit Grotius in Excerpt. p. 214.

Jurata lingua est, mente juravi nihil.

Sed improbum hoc consilium. Vere Tertull, et ex meliori mente De Idol. cap. xu. Cur enim lateas, cum ignorantia alterius tuam conscientiam contamines. Non si ignoraris quod sis christianus (ita scribe) tentaris? Et contra conscientiam alterius agis, tanquam non christianus? Enimvero etsi simulaveris, tentatus addictus es. HAV.

(e) Non ex fide negarit. Notanda unice hujus viri, proprietas; est enim in jure, non ego, medium quiddam inter negantem, et vere affirmantem. Ideo illam tradit christiano, non neganti ex animo. LAC.

« PoprzedniaDalej »