neris Adam auspicata (Gen. III ), post condemnatum A inferat (k). Horum bonorum unus est titulus, salus hominem cum sæculi dote (a) post ejectum paradiso, mortique subjectum, cum rursus ad suam misericordiam maturavisset (b), jam inde in semetipso (c) pœnitentiam dedicavit (d), rescissa sententia irarum pristinarum, ignoscere pactus (e) operi et imagini sua (Gen. VIII et IX). Itaque et populum sibi congregavit, et multis bonitatis suæ largitionibus fovit, et ingratissimum totiens expertus, ad pœnitentiam semper hortatus est (Gen. XII); et prophetando universorum prophetarum emisit ora (f), mox gratiam pollicitus, quam in extremitatibus temporum per Spiritum suum universo orbi illuminaturus esset, præire intinctionem pœnitentia jussit (g), si (1) quos per gratiam vocaret ad promissionem semini Abraham destinatam, per pœnitentiæ subsignationem (2) ante componeret (h). Non tacet Joannes, Pœnitentiam initote, dicens ( Matth. III ) : jam enim salus nationibus appropinquabit, Dominus scilicet (i), afferens sccundum Dei promissum, cui præministrans, pœnitentiam destinabat purgandis mentibus (3) propositam, uti quicquid error vetus inquinasset, quicquid in corde hominis ignorantia contaminasset (i), id pœnitentia verrens ct radens, et foras abjiciens mundam pectoris domum superventuro Spiritui Sanclo paret, quo se ille cum cœlestibus bonis libens

(1) Ut Fran. Paris.
(2) Anteponeret Seml.
(3) Præpositam Seml.
(4) Profecit Rig.

B

hominis, criminum pristinorum abolitione præmissa. Hæc pœnitentiæ caussa: hæc opera negotium divinæ misericordiæ curans : quod homini (4) proficit (!), Deo servit. Cæterum ratio ejus, quam cognito Domino discimus, certam formam tenet, ne bonis unquam factis (m) cogitatisve quasi (5) violenta aliqua manus injiciatur (n), Deus enim reprobationem bonorum ratam non (6) habet utpote suorum, quorum cum auctor (7) et defensor sit, necesse est proinde et acceptator; si aceeptator, etiam remunerator. Viderit ergo ingratia hominum, si etiam bonis factis pœnitentiam cogit. Viderit et gratia, si captatio ejus ad benefaciendum incitamento est, terrena, mortalis utraque. Quantulum enim compendii, si grato benefeceris? vel dispendii, si ingrato? Bonum factum (0) Deum habet debitorem, sicuti et malum: quia judex omnis remunerator est caussa. At cum judex Deus justitia carissime sibi exigendæ tuendæque præsideat, et in eam omnem summam disciplinæ (8) suæ sanciat dubitandum est sicut in universis actibus nostris, ita in pœnitentiæ quoque caussa, justitiam Deo præstandam esse? quod quidem ita impleri licebit, si peccatis solummodo adhibeatur. Porro peccatum, nisi malum factum, dici non meretur; nec quisquam benefaciendo delinquit. Quod si non delin

:

LECTIONES VARIANTES.

(5) Violentia Seml.

(6) Habens Seml.
(7) Est, wouw. M. S. Seml.
C (8) Suæ omitt. Seml.

COMMENTARIUS.

(a) Post condemnatum hominem cum sæculi dote. Do. tem sæculi dicit delicta, per qua homo excidit a divina gratia. RIG.-Cum sæculi dote. Miserias humanas intelligit, quæ post peccatum mortalibus in dotem assignatæ sunt. ALBASP.

(b) Cum ad suam misericordiam maturavisset. Optime explicat Rhenanus, Cum ad suam misericordiam Deus mature se recepisset. RIG.—Ad suam misericordiam maturavisset. Hoc est mature se recepisset et in tempore. Sic Cyprianus ad Donatum gratiam maturantem dixit. RHEN.

(c) Jam inde in semetipso pœnitentiam dedicavit. Quasi Deum poenituerit fecisse hominem: quasi etiam poenituerit damnasse. RiG.

in censum delata. Eo sensu Tertullianus pœnitentiam subsignatam dicit, qua se apud Deum quis proposito vite sanctioris obligavit, adhibito intinctionis sive baptismi sacramento, tanquam signaculo. Sic enim lib. I ad Uxor. Viduitatem apud Deum subsignatam. RIG. Componeret. Componere dicitur prætor quos jurisdictione sua compescit, deque adversariis amicos et quietos reddit. Componit sacramentis suis Deus homines pessime meritos, et in suorum amicorum numero esse jubet. RIG.

(i) Dominus scilicet, etc. Novas tabulas, novum foedus, Novum Testamentum, Evangelium. RIG.

(j) Ignorantia contaminasset. Cum Dei legem ignorarent ethnici, quidquid peccarunt ignorantia fecisse videbantur. ALBASP.

(k) Quo se ille cum cœlestibus bonis inferat. Signi

(d) Pœnitentiam dedicavit. Punito Adami peccato, cum mortales novis beneficiis complesset, docuit D ficat dona Spiritus Sancti, velut invecta et illata præprius acta pœnitentia emendari posse. ALBASP. (e) Ignoscere pactus. Quasi icto nobiscum fœdere.

RIG.

(g) Præire intinctionem. Jussit ut pœnitentia baptismum præcederet : quam eleganter docet pœnitentiam ante baptismum necessariam esse. ALBASP.-Intinctionem pœnitentiæ. Quam hic intinctionem, mox dicet subsignationem. RIG.-Intinctionem pœnitentiæ. Significat baptismum Joannis, qui fuit poenitentiæ baptismus, præcursor baptismi christiani, qui fuit etiam Spiritus Sancti. RIG.

(h) Per poenitentiæ subsignationem ante componeret. Verba sunt e Jure petita fisc. Etenim Juris auctoribus subsignatæ facultates reo dicuntur, quæ conduc1orum subscriptionibus obligatæ sunt fisco, et subsignata apud ærarium et censorem prædia quæ sunt

stantissimi inquilini. Eodem sensu libro de Patientia dixit, Rector animus facile communicat spiritus invecta cum habitaculo suo. RIG.

(1) Quod homini proficit, etc. Expendatur hoc, quasi dicat, Deus non eget Pœnitentia, sed tu eges. Et quia res tua agitur, ideo servitium Deo. Tale quiddam Joan. Chrysost. orat 2. adv. Jud. ubi tractat locum Malachiæ. LAC.

(m) Ne bonis unquam factis. Ut gentiles qui manus injiciunt bonis factis, id est, qui cum de bonis factis dolent, crines aut barbam sibi evellunt. ALBASP.

(n) Quasi violenta aliqua manus injiciatur. Quæ bene facta aut bene cogitata interficiat et strangulet, convertens in deteriora. Unde illud Ennii :

Quo vobis mentes rectæ quæ stare solebant Antehac, dementes, sese flexere vieta? RIG. (0) Bonum factum. Alludit ad formam qua veteres

quit, cur pœnitentiam invadit, delinquentium (1) A tentiæ necessitatem intelligamus impendere. Comprivatum (a) cur malitiæ officium bonitati suæ impo- munis reatus amborum est, communis et judex, Deus

nit? ita evenit, ut cum aliquid ubi non oportet adhi-
betur, illic ubi oportet negligatur.
CAPUT III.

Quorum ergo pœnitentia justa et debita videatur, id est, quæ delicto deputanda sint, locus quidem expostulat denotare, sed otiosum videri potest (b). Domino enim cognito, ultro spiritus a suo auctore respectus emergit ad notitiam veritatis, et admissus ad dominica præcepta, ex ipsis statim eruditur, id peccato deputandum, a quo Deus arceat. Quoniam cum Deum grande quid boni constet esse, utique bono nisi malum non displiceret, quod inter contraria sibi nulla amicitia est. Perstringere tamen non pigebit, delictorum quædam esse carnalia, id est, corporalia, quædam vero spiritalia. Nam cum ex hac duplicis substantiæ congregatione confectus homo sit, non aliunde delinquit, quam unde constat. Sed non eo inter se differunt, quod corpus et spiritus duo sunt: alioquin eo magis paria sunt, quia duo unum efficiunt ne quis pro diversitate materiarum peccata eorum discernat, ut alterum altero levius aut gravius existimet. Siquidem et caro, et spiritus, Dei res : alia, manu ejus expressa; alia afflatu ejus consummata (Gen. II). Cum ergo ex pari ad Dominum pertineant: quodcumque eorum deliquerit, ex pari Dominum offendit. An tu discernas actus carnis et spiritus? quorum et in vita, et in morte, et in resurrectione, tantum communionis atque consortii est (Joan. V), ut pariter tunc aut in vitam aut in judicium suscitentur : quia scilicet pariter aut deliquerint, aut (2) innocenter egerint. Hoc eo præmiserimus, ut non minorem alteri quam utrique parti, si quid deliquerit, pœniLECTIONES

(1) Privatum abest Latin. delinquentium privatum? Wouwer. M. S. Rig. delinquentium peccatum? Jun. delinquentium? Privatum cur malitiæ Semler.

B

scilicet communis igitur et pœnitentiæ medela. Exinde spiritalia et corporalia nominantur, quod delictum omne, aut agitur, aut cogitatur, ut corporale sit, quod in facto est: quia factum, ut corpus, et videri et contingi habet. Spiritale vero, quod in animo est, quia spiritus neque videtur, neque tenetur; per quod ostenditur non facti solum, verum et voluntatis delicta vitanda, et poenitentia purganda esse. Neque enim si mediocritas humana, facti (3) solum judicat (c), quia voluntatis latebris par non est, idcirco crimina ejus etiam sub Deo negligamus, Deus in omnia sufficit. Nihil a conspectu ejus remotum, unde omnino delinquitur. Quia non ignorat nec omittit, quominus in judicium decernat. Dissimulator et prævaricator (d) perspicaciæ suæ non est. Quid quod voluntas facti origo est? viderint enim, si qua casui, aut necessitati, aut ignorantiæ imputantur: quibus exceptis jam non nisi voluntate delinquitur. Cum ergo facti origo est, non tanto potior ad pœnam est, quanto principalis ad culpam : quæ ne tunc quidem liberatur, cum aliqua difficultas perpetrationem ejus intercipit. Ipsa enim sibi imputatur, nec excusari poterit per illam perficiendi infelicitatem (e), operata quod suum fuerat. Denique Dominus quemadmodum se adjectionem legi superstruere demonstrat (Matth. V), nisi et voluntatis interdicendo delicta? Cum adulterum non eum solum definit, qui cominus in alieC num matrimonium cecidisset (f), verum etiam illum, qui aspectus concupiscentia contaminasset: adeo quod prohibetur administrare, satis periculose (g) animus sibi repræsentat (h), et temere per voluntatem (i) expungit effectum. Cujus voluntatis cum vis tanta sit (j), VARIANTES.

COMMENTARIUS.

CAP. III. · (b) Otiosum videri potest. Supersedendum esse censet de pietate et religione catechumenorum, qui cum Dei legem perspectam haberent,ultroque pœnitentiam amplecterentur, illius elogia aut ad illam adhortationes non postulabant. LE PR.

(c) Facti solum judicat. Facti, scilicet delicta. Etenim præcessit, Non facti solum, verum el voluntatis, delicia vitanda. RIG.

(d) Prævaricator. Propric qui prodit caussam. Nam et glossae non solum συκοφάντης, sed etiam προδιδοὺς τὴν ἰδίαν δικὴν, καὶ τῷ ἀντίδικῷ βοηθών. LAG.

(e) Perficiendi infelicitatem. Frustrationem, uxlav. RIG.- Perficiendi infelicitatem. Metaphora illa ab ar

D

boribus ducitur, quæ cum fructus non ferant seu temporis injuria, seu cultorum negligentia, infelices vocantur. LE PR.

(f) Cominus in alienum matrimonium cecidisset. Adultero scilicet concubitu. RIG.

(g) Satis periculose. Ipse Tertullianus lib. de Monag. habet secum animi licentiam, qui omnia homini, quæ non habet, imaginario fructu repræsentat. RIG.

(h) Sibi repræsentat. Ex hoc loco Petrus Martyr, et cæteri hæretici aiunt hoc verbum præsentem exhibere, apud Auctorem non significare; atque adeo cum ait pane Christum corpus suum repræsentasse, non ita accipiendum ut præsens corpus tradiderit: verum huic uni sexcentos opponere possem, ubi præsentem rem ipsam exponere significat. ALBASP.

(i) El temere per voluntatem, In eamdem sententiam dixerat Juvenal. sat. 13.

Has poenas patitur peccandi sola voluntas ;
Nam scelus intra se tacitum qui cogitat ullum
Facti crimen habet.
RIG.

(j) Cujus voluntatis cum vis tanta sit, cur non solatium sui saturans, pro facto cedat? Sic edidit Rhenanus. Sed retinendam censeo codicis antiqui scripturam hujusmodi, Cujus voluntatis cum vis tanta sit, ut non solatium sui salurans pro facto cedal, pro facto

ut (1) non solatium sui saturans (a) pro facto cedat, A quibus offendimur (5) non odisse permittimus. Obseergo plectetur. Vanissimum est dicere, volui, nec tamen feci. Atquin perficere debes quia vis aut nec velle, quia nec perficis. Sed ipse conscientiæ tuæ confessione pronuntias. Nam si bonum concupisceres, perficere gestisses; porro sicut malum non perficis, nec concupiscere debueras. Quaqua te (2) constitueris, crimine astringeris, quia aut malum volueris, aut bonum non adimpleveris.

Hoc enim dico, pœnitentiam quæ per Dei gratiam ostensa et indicta nobis, in gratiam nos Domino revocat, semel cognitam atque susceptam nunquam post hoc iteratione delicti resignari (12) oportere. Jam quidem nullum ignorantiæ prætextum (g) tibi patrocinatur, quod Domino agnito præceptisque ejus admissis, denique pœnitentia delictorum functus, rursus te in delicta restituis (13) (h). Ita in quantum VARIANTES.

ergo plectetur. Sic autem interpretor: Qui fœminam
non suam aspectu concupiscentia contaminat, imagi-
naria voluptatis præsentia animo quod concupivit, jam
mochatus est in corde suo. Jure igitur voluntas cujus
tanta vis est, ut per ipsam animus imaginario fructu
delectetur, pro facto cedit, et pro facto plectitur. RIG.
(a) Solatium sui saturans. Animus per voluntatem D
apud seipsum fecit et adeptus est quod libuit; itaque
hoc jam fruitur et saturatur solatio. Nam quod su-
perest non est animi, sed corporis. RIG.

CAP. IV. (b) Omnibus ergo delictis. De prima pœnitentia loquitur, quod non animadvertens Pamelius, nescio quid turbat, aut cur primam cum secunda confundit; nam necesse est mihi det, hoc nihil pro particulari pœnitentia facere, atque adeo pro confessione, et remissione omnium peccatorum, cum de prima sit mentio, quia nemo inquam negavit omnia omnino peccata deleri. ALBASP.

(c) Ergo pœnitentiæ vita est. Ait Dominus, Pœnitentiam malo quam mortem; opponens pœnitentiam morti. Quid autem verius opponitur morti quam vita? Ergo opposita morti pœnitentia, vita est.

ignorantia segregaris, in tantum contumacia aggluti- A per aliam pœnitentiæ pœnitentiam (5) (b) satisfaciet:

eritque tanto magis perosus Deo, quanto æmulo cjus acceptus. Sed aiunt quidam (c) satis Deum habere, si corde et animo suspiciatur, licet actu minus fiat. Itaque se salvo metu et fide peccare: hoc est, salva castitate matrimonia violare, salva pietate parenti venenum temperare. Sic ergo et ipsi salva venia in gehennam detrudentur, dum salvo metu peccant. Primum exemplum perversitatis, quia timent, delinquunt: opinor non delinquerent, si non timerent. Igitur, qui Deum nolit offensum, nec revereatur omnino, si timor offendendi patrocinium est. Sed ista ingenia de semine hypocritarum pullulare consuerunt, quorum (6) individua cum diabolo amicitia est, (d) quorum pœnitentia nunquam fidelis.

naris. Nam si idcirco te deliquisse pœnituerat, quia Dominum cœperas timere, cur quod metus gratia gessisti rescindere maluisti, nisi quia metuere desisti? Neque enim timorem alia res, quam contumacia subvertit. Cum etiam ignorantes Dominum (a) nulla exceptio tueatur (1) ad pœnam ; quia Deum in aperto constitutum, et vel ex ipsis cœlestibus bonis comprehensibifem, ignorari non licet: quanto (2) cognitum despici periculosum est! Despicit porro, qui bonorum ac malorum intellectum ab illo consecutus, quod intelligit fugiendum, quodque jam fugit, resumens, intellectui suo, id est, Dei dono, contumeliam facit: respuit datorem cum datum descrit, negat (3) beneficium, cum beneficium non honorat. Quemadmodum ei potest placere, cujus munus sibi displicet? Ita in Dominum non modo contumax, sed etiam ingratus apparet. Cæterum non leviter in Dominum peccat, qui, cum æmulo ejus diabolo pœnitentia renuntiasset, et hoc nomine illum Domino subjecisset, rursus eumdem regressu suo erigit, et exultationem ejus scipsum facit, ut denuo malus, recuperata præda sua, adversus Dominum gaudeat. Nonne quod dicere quoque periculosum est, sed ad ædificationem proferendum (4) est, diabolum Domino præponit? Comparationem enim videtur egisse, qui utrumque cognoverit, et judicato pronuntiasse eum meliorem, cujus se rursus esse maluerit. Ita qui per delictorum pœnitentiam instituerat Domino satisfacere, diabolo C Interpellat enim illos ad desiderandum ex pristinis

B

CAPUT VI.

Quicquid ergo mediocritas nostra (e) ad pœnitentiam semel capessendam et perpetuo continendam suggerere conata est, omnes quidem deditos Domino spectat, ut omnis (7) salutis in promerendo Deo petitores, sed præcipue novitiolis istis imminet (f). Qui cum maxime incipiunt divinis sermonibus aures rigare, quique catuli infantiæ adhuc recentis, nec perfectis luminibus incerta reptant; et dicunt quidem (8) pristinis renuntiare (g), et poenitentiam assumunt (h), sed includere eam negligunt (i).

(a) Cum etiam ignorantes Dominum. Facit locus ille contra novos istos evangelicos qui ab Apostolorum tempore majores nostros in ignorantia perpetua vixisse dicunt, et tamen a culpa excusatos. Imprimis autem pro Auctoris sententia faciunt frequentissima illa sacrificia immolari jussa pro peccatis ignorantiæ, Levit. IV et V, et num. XV, de quibus et Hebr. IX, Deinde et in Novo Test., Act. II, B. Petrus ad illos quos sciebat per ignorantiam peccasse: Pœnitemini, inquit, et convertimini, ut deleantur peccala vestra. Hinc Patrum omnium conformis est sententia quod ignorantia, quam crassam moderni Theologi vocant, neminem a culpa excuset, qualis illa haud dubie fuisset, si verum illi dicerent. PAM.

(b) Per aliam poenitentiæ pœnitentiam. Plinius, ep. 10, lib. VII: Superest ne rursus provinciæ quod damnasse dicitur, placeat agatque pœnitentiam pœnitentiæ suæ. RIG.

(c) Sed aiunt quidam. Adnotatu dignus etiam iste locus adversus novam quorumdam hæresim (a qua nec Calvinist abhorrent), qui sibi sufficere arbitrantur, si corde et animo suam religionem retineant, quamvis catholicorum contrariæ sibi religioni exercitiis ac mysteriis se immisceant, imo et communi· cent. PAM.

(d) Quorum individua cum diabolo amicitia est. Rectissima scriptura, nec debuit sollicitari. Est enim sermo de genere hypocritarum, quorum pœnitentia nunquam fidelis, quorum scilicet individua cum diabolo amicitia est; adeoque semper ad ejus castra revertuntur. RIG.

D

CAP.VI.—(e) Quidquid ergo mediocritas nostra, etc. Docere videtur Tertullianus hoc loco catechumenos quos tirones vocat pœnitentiam usque ad baptismum aliquando protraxisse; cum enim probe intelligerent omnia peccata baptismo deleri, pœnitentiæ suscipiendæ tempus producebant quantum in se erat, adeoque non includebant pœnitentiam, hoc est non peragebant. Qua in interpretatione a Rigaltio tantisper discedo, etenim includere est πληρῶσαι, τελειώσαι. LE PR.

(f) Novitiolis istis. Novitiolos istos post paulo dicet audientes, et auditorum tirocinia. RIG.-Novitiolis istis. Notetur catechumenos ita dictos, unde fortasse sumpta vox monastica disciplinæ quæ hodie retine. tur, ita ut novitii religionum sint veluti audientes et catechumeni. LAC.

(g) Pristinis renuntiare. Hoc est idololatriæ, et negotiis vitæ secularis. RIG.

(b) Et Pœnitentiam assumunt. Assumere pœnitentiam dicuntur, qui inter audientes nomina profitentur sua. RIG.-Pœnitentiam assumunt. Notetur in primis poenitentiam assumére esse propriam locutionem eorum qui invadebant pœnitentiam, cujus ipse primus aditus dicebatur assumptio. Et quidem hanc esse propriam locutionem invadentium pœnitentiam notavit Heraldus, lib. I, c. 4, digress., sed nulla re probavit. LAC.

(i) Sed includere eam negligunt. Baptismo scilicet, qui et obsignatio dicitur. Et ipse mox dicet, Inlinctionis seram obstructam. Pœnitentia igitur et fides tunc includitur, cum in baptismum deducitur; sicut ac

aliquid, ipse finis desiderandi: velut poma cum jam A non meremur nt possimus mereri (e) cum Deus

comminatur, non cum ignoscit. Quis enim servus, postquam libertate mutatus est (f), furta sua et fugas sibi imputat? Quis miles postquam castris suis emissus, pro notis suis satagit? (g) Peccator ante veniam deflere se debet; quia tempus pœnitentiæ, (4) id est, quod periculi et timoris. Neque ego renuo divinum beneficium, id est, abolitionem delictorum inituris aquam omnimodo salvum esse; sed ut eo pervenire contingat, elaborandum est. Quis enim tibi tam infidæ pœnitentiæ viro (h) (5) asperginem unam cujuslibet aquæ (i) commodabit? furto quidem aggredi, et (6) præpositum hujus rei (j) asseverationibus tuis circumduci facile est. Sed Deus thesauro suo providet, nec sinit obrepere in

in acorem vel amaritudinem senescere incipiunt, ex parte aliqua tamen adhuc ipsi gratiæ suæ adulantur. Omne præterea cunctationis et tergiversationis erga pœnitentiam vitium, præsumptio intinctionis importat (a). Certi enim indubitatæ venia delictorum, medium tempus interim furantur, et commeatum sibi faciunt (b) delinquendi, quam eruditionem non delinquendi. Quam porro ineptum, quam iniquum, pœnitentiam non adimplere, et veniam delictorum sustinere, hoc est, pretium non exhibere (c), ad (1) mercem manum emittere! Hoc enim pretio Dominus veniam addicere instituit; hac poenitentiæ compensatione redimendam proponit impunitatem. Si ergo qui venditant, prius nummum, quo paciscuntur, examinant, ne scalplus, neve rasus, ne adulter (d) B dignos. Quid denique ait? Nihil occultum, quod non

etiam Dominum credimus pœnitentiæ probationem prius inire, tantam nobis mercedem (2) perennis scilicet vitæ concessurum? Sed differamus tantisper pœnitentiæ veritatem. Tunc opinor emendatos (3) liquebit, cum absolvimur? Nullo pacto. Sed cum pendente venia, pœna prospicitur, cum adhuc liberari

revelabitur (Luc, VIII. 17). Quantascumque tenebras factis tuis superstruxeris, Deus lumen est. Quidam autem sic opinantur, quasi Deus necesse habeat præstare etiam indignis quod spopondit: et liberalitatem ejus faciunt servitutem. Quod si necessitate nobis (7), symbolum mortis indul> LECTIONES VARIANTES. lius.

(6) Propositum Seml. Præpositum Wouw. M. S. Rig. me

(7) A. Neander hæc W. transponenda esse censet, ita ut scribatur: Quodsi necessitate, ergo invitus facit; symbolum mortis indulget. Sed tollitur loci difficultas apposito post facit interrogandi signo.

COMMENTARIUS.

Quibus una Quiritem
Vertigo facit

tiones judicio inclusas dixit Caius, quæ sunt in judi- tis, vertigo, mutationis signum. Hinc illa,
cium deducta, 1. CXXXIX de reg. ju. Porro poeniten-
tiam includere negligunt, qui pristinis ægre renun-
tiant; quasi maleficiorum summa, quam includi ba- C Et,
ptismo volunt, nondum confecta. RIG.

(a) Præsumptio intinctionis. Fiducia veniæ per baptismum impetrandæ. RIG.

(b) Commeatum sibi faciunt. Docebantur audientes non solum quam grave et periculosum esset peccare, Deumque iratum habere, sed etiam omnia retro delicta baptismo condonari, unde ait Tertullianus quibusdam peccandi audaciam et securitatem ejusmodi præceptis fieri. ALBASP.

(c) Hoc est pretium non exhibere. Id cautum fuerat lege 12 tab. ne venditoris res emptori aliter acquireretur, quam si is pretium solvisset, § venditor Inst. de rerum divisione et ex jure Attico petitum id enim græcam fidem vocat Plautus in Asinaria; Ausonius in Epistolis, Græca non bona fide. Turneb. advers. lib. XII, cap. 18. ALBASP.

(d) Ne scalptus, ne rasus, ne adulter. Lege Cornelia de falsis, punitur qui nummos aureos partim raserit, D partim tinxerit, vel finxerit, I. VIII ad I. Corn. de fal.; ubi Basilicorum auctores legisse videntur, cinxerit, non tinxerit. Etenim dixere, Oi tà voμloμata fortes περικόπτοντες. RIG

(e) Cum adhuc liberari non meremur ut possimus mereri. Sic ista uno spiritu, absque ulla distin ctione sunt perducenda. Disputat Tertullianus de pœnitentium processu. Et quando nos, inquit, poenitentiam qui adsumpsimus pro emendatis habebimur? An cum absolvimur, lavacro impetrato, aqua concessa? Minime inquit; sed cum pendente venia prospicimus poenas anteactæ vitæ piaculis constitutas, cum adhuc liberari non dicam non meremur; nam quis merita sua coram Deo reputare ausit unquam? sed cum adhuc non meremur ut possimus divina misericordia sic largiente de suo, mereri.

RIG.

(f) Servus libertate mutatus. Sacramentum liberta

Momento turbinis exit
Marcus Dama,

Et qui de ethnicis fiunt christiani, dicuntur conversi ad
Deum scilicet verum, cui soli servire vera est libertas.
RIG.

(g) Pronotis suis satagit. Notas militares dicit, quibus miles denotatur, ob delicta militaria, puta si fuerit emansor, desertor, seditiosus, etc. Eadem metaphora de seipso dicet, peccatorem omnium notarum, sub finem hujus operis. RIG.

(h) Quis enim tibi tam infidæ pœnitentiæ viro asperginem unam cujuslibet aquæ commodaret? Qualis illa fuit Isiacorum, quam apertius describit lib. de Baptis. Villas, domos, templa, totasque urbes aspergine circumlatæ aquæ expiant. RIG.

(i) Adsperginem unam cujuslibet aquæ. Aque communis, profane. Tam infidæ, inquit, pœnitentiæ virum nemo aquæ communis, non dicam cyatho, sed ne gutta quidem una dignabitur, tantum abest ut velit ad baptismum deducere. Splendide nugantur qui hæc verba de baptismo per adspersionem accipiunt, nam ubicumque de baptismo sermonem facit, Lavacrum dicit, et Tingere, et Intingere, et Ablui, et Mergitari, et Immersionem, quæ sane adspersionem minime significant. Non est propterea tamen culpanda Ecclesiæ benignitas quæ postmodum invaluisse videtur ut cogente necessitate saltem aquæ aspergine Christiani perficerentur. Etenim Cyprianus epist. ad Magnum secunda ex sacris litteris probat, aquam aspersionis purificationem esse, nec moveri quemquam debere quod aspergi vel perfundi videntur ægri, non baptizari. RIG.

(j) Præpositum hujus rei asseverationibus tuis circumduci facile est. Presbyterum significat lavacro ministrando præpositum, quem lib. de Baptismo, angefum vocat baptismi arbitrum. RIG.