CAPUT XIV (a). Cæterum satis mundæ sunt mauus, quas cum toto corpore in Christo semel (b) lavimus. Omnibus licet membris lavet quotidie Israel, nunquam tamen mundus est. Certe manus ejus semper immunda sanguine prophetarum, et ipsius Domini cruentatæ in æternum. Et ideo conscientia (c) patrum hæreditarii rei nec attollere eas ad Dominum audent (d), ne exclamet aliquis (e) Isaias, ne exhorreat Christus. Nos vero (f) non attollimus tantnm, sed etiam expandimus (1) e LECTIONES (1) Et dominica pass... Seml., Leop., qui scribendum opinatur Dominicam passionem modulantes. COMMENTARIUS. CAP. XIV. — (a) Tit. cod. Ambros: Apostrophe. B (b) In Christo semel lavimus. Hoc est in baptismo, in quo manus cum tolo corpore lavimus. Quibus verbis innuitur baptizandi ritus, quando nudi homines ter in aquam mergebautur. At in lib. de Baptismo hæc apertissime Tertullianus tradit, et post illum complures alii. MURAT. (c) Conscientia patrum, etc. Hæredes rer conscientiæ patrum suorum appellat Judæos, a quibus conclamatum est: Sanguis ejus super nos, et super filios nostros. MURAT.-Conscientia patrum hæreditarii rei. Judæos ita circumscribit, quos reprehendit, quod manus non attollant in suis sacrificiis, quippe qui in terram proni orare plerumque soleant, saltem in hac sua excrcatione circa Christi passionem. PAM. (d) Nec attollere eas ad Dominum audent. Irenæus, lib. IV: Judæi jam non offerunt. Manus enim eorum sanguine plenæ sunt. Non enim receperunt Verbum, per quod offertur Deo. RIG. (e) Ne exclamet aliquis Isaias. Ne aliquis spiritu Isaia plenus cum illo exclamet, ac Deum ita loquentem inducat Cum extenderitis manus vestras, etc. Atque hoc est emphatice dictum. MURATOR.-Nec exclamet aliquis Isaias. Abundat aliquis, ut sæpe alibi. Intelligit quod dicit Isaias, cap. I: Cum extenderitis manus vestras, avertam faciem a vobis; manus enim vestræ sanguine plenæ sunt. Lavamini, mundi estote, auferte nequitias ab animis vestris. Et ideo dicit: Ne exclamet Isaias. Et hic monet, Hebræos immundas manus semper habere, quæ nulla aqua possunt mundari. G. PANCIROL. (f) Nos vero non allollimus, etc. Quandoquidem Judæi immundas, et ipsius Domini sanguine cruentatas manus attollere nec audent, nec debent, nobis Christi filiis gaudendum est, qui non attollere tantum, scd cas expandere possumus a dominica passione eruditi; suas enim expandit in cruce mundi Servalor. Quapropter ea verba e dominica passione modulatum aliam desiderare vocem mihi videntur, cujusmodi esset capientes, habentes, aut quid simile, ut sit sensus Nos vero non attollimus tantum, sed etiam expandimus manus, modulatum, hoc est mensuram, e Domini cruce capientes, ubi nos ille docuit manus expandere. In lib. de Pallio lunæ modulationes menstruas Tertullianus dixit, ut mensuram lunaris motus significaret. MURAT. (g) E dominica passione modulantes. Formantes, ut tenebat Dominus manus in cruce. Ita orabant passis brachiis et manibus. G. PANCIROL. · Sed expandimus e dominica passione modulatum. Pamelius edidit: Nos vero non attollimus tantum, sed etiam expandimus et dominica passione modulantes, et orantes confitemur Christo. Ferri quidem posset, sed etiam expandimus, e dominica passione modulantes. Verius tamen videtur ex libro Agobardi: Sed etiam expandimus e dominica passione modulatum. Utriusque autem scripturæ sen C D sus satis erit obscurus et ambiguus, nisi ritus tunc usitati ratio explicetur. Illud vero in primis notandum est, eos errare graviter, qui modulantes hic accipiunt quasi canentes aut psallentes. Nam cun de privata oratione sit sermo, quam sono vocis summisso atque subjecto fieri debere ait Tertullianus, nihil opus fuit modulis musicis. Nos modulatum interpretamur imaginem, figuram scilicet, seu gestum orantis. Expandi mus igitur e dominica passione modulatum, hoc est, orantes non tantum attollimus manus, sed etiam expandimus modum, sed modulum, vel, ut ait Tertul lianus, modulatum, quem exhibuit Dominus noster Jesus Christus expansis in cruce manibus. Qui ritus etiam hodie servatur apud nos in recitanda publicis precibus oratione dominica. Sic orantes confitemur Christo, quia nos inter orandum ipso gestu profitemur christianos, corpore nostro ad figuram Christi crucifixi conformato. Ipse Tertullianus, lib. I ad Nationes: Si statueris hominem manibus expansis, imaginem crucis feceris. Maximus Taurinensis, homil. Il de cruce Domini: Ipsius etiam incessus hominis, cum manus levaverit, crucem pingit. Atque ideo elevatis manibus orare præcipimur, ut ipso quoque membrorum gestu passionem Domini fateamur. Quod Maximus dicit, Ipso membrorum gestu; Tertullianus dixisset, ipso corporis modulatu. Sic lib. de Anima, cap. 32, ubi de animarum in alia corpora translatione, Nec modulis corporum adæquantur, inquit, id est, mensuræ, amplitudini, capacitati non conveniunt. Eoque sens: antiquiores Latini dixerant, Modum agri, el Metiri se suo modulo ac pede. RIGALT. -- CAP. XV. (b) Tit. cod. Ambros. De expositis penulis. (i) Sed quoniam, etc. Quia attigimus unum, quod est vanum de lavandis manibus, alia etiam dicemus non minus vana, ut est deponere penulas caussa orandi, de quo subjicit. G. PANCIR. (j) Vacuæ observationis. Inanem scilicet ac superfluam appellat manuum ante preces ablutionem, nisi prius et animus a criminum sordibus purgetur. Pergit autem vanitatis arguere illorum quoque consuetudinem, qui depositis gravioribus vestibus ad orationem accedebant. MURAT. (k) Gentilibus adæquent. Pro adæquentur, et sint, prout observant ipsi. G. PANCIROL. (1) Ut est quorumdam, expositis penulis, etc. Penula vestium genus fuit, quas pluvioso frigidoque cœlo veteres induebant. Has antequam precibus operam darent, quidam e Christianis deponendas arbitrabantur. Quod vero Tertullianus, id consuevisse fieri a nationibus, hoc est ab ethnicis idola adeuntibus, Eschyli græcus interpres confirmare videtur. Nescio quid etiam de mutationibus vestium in gentilium sacris ipse Tertullianus habet in lib. de Pallio, cap. 4. MURAT. positis (1) penulis (2) orationem facere; sic enim A est quibusdam, non perspicio rationem nisi si (g) CAPUT XVI (d). Hermas ille, cujus scriptura (h) fere Pastor inscribitur, transacta oratione non lectum assedisset, verum aliud quid fecisset, id quoque ad observationem vindicaremus. Utique (j) non. Simpliciter enim et nunc (i) positum est: Cum (k) adorassem, et assedissem super lectum, ad ordinem narrationis, non ad instar disciplinæ. Alioquin nusquam erit adorandum, nisi ubi fuerit lectus. Imo contra Scripturam fecerit, si quis in cathedra aut (1) subsellio sederit. Porro cum perLECTIONES VARIANTES. Item quod (e), assignata oratione, assidendi (f) mos (1) Ita Rigalt. Paris. Venet. Positis Semler. Leop. (2) Pœnulis alias, except. Seml. COMMENTARIUS. Ut est quorumdam positis penulis, etc. Ita orabant gentiles. Penula vero vestis erat, qua pluvia vel itineris gratia utebantur. Lampridius in Alexandro : Penulis, inquit, intra urbem frigoris caussa ut senes uterentur permisit, cum id vestimenti genus semper itinerarium aut pluvia fuisset. Juvenalis, sat. V Et multo stillaret penula nimbo. Cicero, in Orat. pro Mil. : Cum alter, inquit, veheretur rheda penulatus. Penulam pro lacerna veteres posuisse videntur. G. PANCIR. (a) Paulum penulam suam. Mandat enim Timotheo ut penulam ad se deferat, II ad Timoth., cap. IV. PANG. -Paulum penulam suam. Hæc sunt Pauli verba: Penulam, quam reliqui Troade apud Carpum, veniens affer tecum. Ironice itaque Tertullianus ait: nisi boc faciendum est ad exemplum Pauli, qui penulam Troade penes Carpum reliquerat orationi vacaturus. Vide Octavium Ferrarium, de Re vest. part. II, lib. II, ubi de Penulis multa. MURAT. (b) Deus scilicet. Ironice loquitur. G. PANCIR. (c) Cum sarabaris. De sarabaris et tyaris dictum est in lib. de Resurrect. carn., cap. 58, num. 601. PANG.— Cum sarabaris. Tres pueri in fornacem cum braccis suis, et tyaris, et calceamentis, et vestibus conjecti fuere. Septuaginta Interpretes pro femoralibus, seu braccis habent σὺν τοῖς σαραβάροις, cum sarabaris. Quare non aliud hoc vocabulo significari vides, quam quædam crurium aut femorum integumenta. In libro etiam de Trinitate (si quidem Tertulliani sit) et de Pallio hanc vocem usurpatam invenias. MURAT. CAP. XVI. — (d) Tit. cod. Ambros.: De assidendo post orationem. (e) Item quod assignata oratione. Perfecta, ut infra dicit, ac transacta. Damnat eos qui sedere post orationem consueverunt. Non video, inquit, hujus instituti rationem, nisi forte trahunt boc ex libro Pastoris condito ab Herma, quem alibi, de Pudicit., cap. 10, apocryphum esse vidimus, in quo narrat se post orationem lecto assedisse. Sed ibi narrat rem gestam, non præcipit, ut id nos agamus. Quid ergo, inquit, si aliud fecisset, hunc imitaremur? nequaquam. G. PANCIR. Assignata oratione. Absolutam, et peractam orationem significat, metaphora deducta e signis, et sigillis, quæ tum epistolis, tum testamentis aliisque tabulis jam confectis apponi solebant. Mu RAT. (f) Assidendi mos est. Christiani aut stantes, aut in genua procumbentes Deum adorabant, precesque fundebant. Trita est observatio. Verum nonnullis eorum per orationem sedendum esse videbatur, non quod defatigati sedibus indigerent, sed superstitiosis fortasse rationibus ducti. Eorum consuetudinem Tertullianus redarguit. MURAT. (g) Nisi si Hermas. Hic est Hermes quem Paulus jubet salutari ad Rom. cap. ult. Dicitur composuisse librum qui Pastor inscribitur, de quo Nicephorus ita loquitur, lib. II Hist. eccles., cap. ult. Accipimus B C D inter ambigua quoque auctoritatis scripta esse Actorum Pauli librum, et eum, qui Pastoris titulum habet, quem Hermæ quidam adscribunt ei, cui in Epist. ad Rom. Paulus salutem nuntiari jubet. Nonnullis autem is admodum necessarius esse videtur, eis præcipue qui prima pietatis discunt rudimenta, multum afferens maturi fructus et utilitatis. Non pauci quidem apud antiquos eo sunt usi. Eumdem Eusebius Cæsariensis commendat Hist. eccles., lib. III, cap. 3 et cap. 25., et lib. V, cap. 8. Tertullianus vero in lib. de Pudicitia hunc librum impurum vocat, et ab Ecclesia etiam damnatum scribit. Cum vero hic illud opus non damnet, catholicus fuisse credendus est, cum hæc scripsit. G. PANCIROL. Nisi si Hermas. Hermæ antiquissimi scriptoris librum, cui titulus est Pastor, latine tantum habemus. Quanto in pretio fuerit, eruditis omnibus compertum est, ita ut quidam inter canonicas Scripturas ipsum referrent, alii vero illum vel inter apocrypha et contemnenda rejicerent, modum excedentes utrinque; non enim librum hunc veluti canonicum suspicere fas est, sed certe tanquam fidei catholicæ utilissimum, plurimique faciendum judicare debemus. Quod autem ad hunc locum pertinet, recte ex hujusmodi verbis conjicimus, librum de Oratione a Tertul liano catholico adhuc fuisse conscriptum. Nam cum sibi Pastoris auctoritatem objiciat, non damnaudo repellit, sed explicando sibi conciliat. Quin addit, si Hermas revera post orationem ex quadam religione consedisset, id ad observationem vindicari, scilicet ad ejus imitationem, fieri merito potuisse. Accedit quod infra Scripturam nominans, Hermæ librum canonicis Scripturis conjungere videtur. Contra ipsemet scriptor in Montani castra, hæresimque delapsus, Pastoris fidem, atque auctoritatem totis, ut aiunt, nervis elevare, et infringere conatur, ut ex ejus libro de Pudicitia, cap. 10 et cap. 20, constat, quem certe postremum librum in hæreticorum officina procudit. MURAT. (h) Scriptura fere. Subaudiendum ab omnibus, aut addendum. G. PANCIROL. : (i) Utique non. Scilicet illud non vindicaremus ad orandi observantiam; ergo neque morem in lecto sedendi. G. PANCIROL. (j) Et nunc positum. Lego: est hoc [positum. Scilicet quod sederit in lecto, est simpliciter positum, nec ut traderetur hæc observatio, sed ut res prout gesta est exponeretur. G. PANCIROL. (k) Cum adorassem. Sunt ipsa Pastoris verba in procinio lib. II, quæ in editis ita se habent: Cum orassem domi, et consedissem supra lectum, intravil vir quidam, etc. Hæc igitur, ut Tertullianus inquit, non refert Hermas, ut sedendum post orationem nos do ceat, sed ut historiæ suæ narrationem persequatur. Et quid si, addit, in cathedra, aut subsellio post preces peractas quis sedeat, num in scripturam, hoc est contra Hermæ præceptum peccabit, qui in lectulo et non in subsellio, sive in cathedra sedit? MURAT. (1) Aut subsellio sederit. Deridet eos qui ex Pastoris ' inde faciant nationes (a), adoratis sigillaribus (b) suis A magis sub conspectu Dei vivi, angelo adhuc (e) ora libro post orationem argumentum sedendi sumunt, quod cum ipse in lecto sederit, in scamno non sit sedendum; nam id esset contra illam scripturam, ubi ipse in lecto sedit, non in cathedra. G. PANCIROL. (a) Cum perinde faciant nationes. Similiter faciant ethnici, qui sedent adoratis sigillaribus suis. Ita enim B appellabant sua idola, et signa, ut alias dictum est, lib. de Anima, cap. 7, num. 114, et advers. Valentin., cap. 12 et cap. 18, et est apud Macrobium, lib. I, Saturnal. G. PANCIROL. (b) Sigillaribus suis. Sigillaria, seu sigilla, erant signa parva, seu icunculæ, et imagunculæ, ac simulacra deorum modo palmaria, modo cubitalia, ita membris artificiose compacta, ut nervis tracta, vel fidibus mota vivere, obambulare, et reliquos humani corporis motus exercere, atque imitari possent. Nostro quoque ævo similia habemus, quibus Romæ nomen est poppacci, et in Gallia marionettes, iisque comoedias interdum actas vidimus. NeupóstaσT Græci appellabant. Ad hujusmodi simulacra alludens Horatius aiebat : Tu mihi qui imperitas, aliis servis miser, atque Præter Aristotelem, qui in lib. de Mundo sigillaria (c) Vel propterea. Ob id solum a nobis est reprehendendus mos sedendi, quia apud idololatras id celebratur seu frequentatur. Ilis accedit, quod sedere est irreverentia crimen, etiam apud Christianos, si saperent. G. PANCIROL. (d) Apud idola celebratur. Non e Tertulliano tan Sic locutus, statim consedit. Plutarchus vero legem hanc a Numa promulgatam narrat: Ut sedeatur, postquam adoratum fuerit. Hæc ille in ipsius Nume Vita ; quorum etiam triplicem explicationem profert. In Questionibus vero Romanis tradit, suo quoque tempore usitatum, ut qui precati essent ac adorassent, in templis perstarent ac sederent. Quamobrem Tertullianus hac itidem ratione Christianos post orationem sedere solitos objurgat, quod gentilium consuetudinem imitari viderentur. MURAT. (e) Angelo adhuc orationis. Sentit, nobis angelum orationis adesse, cujus ratio est habenda. G. PANCIROL. Angelo adhuc orationis adstante. August. ad Probam, epist. 121, orationes nostras innotescere ait angelis qui sunt apud Deum, ut quodammodo eas offerant Deo, et de his consulant, et quod eo jubente implendum esse cognoverint, hoc nobis vel evidenter vel latenter apportent. Dixit enim, inquit, angelus homini: Et nunc quando orabas tu et Sara, ego obtuli orationem vestram in conspectu caritatis Dei. RIG. CAP. XVII. elatis et de vultu. (g) Ne ipsis quidem manibus elatis. Attollere manus ad coelum, et ad Deum, cum preces funduntur, vetustissimus fuit mos non a Judæis tantum, sed et ab ethnicis usurpatus. Furius Camillus, apud Livium, lib. V, cap. 21: Dicitur, manus ad cœlum tollens precatus esse. Marius etiam apud Plutarchum diis vota faciens, νιψάμενος τὰς χεῖρας, καὶ πρὸς τὸν οὐρανον ανατο zwy, lotis manibus, ac in cœlum sublatis. Mitto alios lestes, ac præsertim latinorum poetarum principem, lib. et XII Æneid., Aristotele contentus, qui in lib. de Mundo, πάντες, inquit, οἱ ἄνθρωποι ἀνατείνομεν τὰς χεῖρας εἰς τὸν οὐρανὸν, εὐχὰς ποιούμενοι. Omnes homines ad coelum manus tollimus, preces facturi. Porro antiquissimus iste ritus a Judæis potius in gentiles, quam a gentilibus ad Judæos transiisse videtur; siquidem, ut habetur Exodi cap. XVII, v. 11, Moyses ipse sublatis in coelum manibus orabat: Cumque levaret Moyses manus, vincebat Israel; sin autem paululum remisisset, superabat Amalec. Legiinus etiam in psal. CXXXIII, Extollitle manus vestras in sancta, etc. Idem colligas e psal. CXL, et ex Lament. Jerem, cap. III, n. 41. Cæterum Christianos manibus in cœlum sublatis orare consuevisse, imo debuisse, Apostolo præcipiente, seu monente in cap. 11 Ep. I ad Timoth., patet. Inquit enim : Volo viros orare in omni loco, levantes puras manus. Clemens Alex., lib. VII, Strom.,istius moris fidem facit,scribens: Dum oramus, manus in cœlum tollimus : τὰς χεῖρας εἰς οὐρανὸν αἴρο M. Ab aliis referendis abstineo, cum et ævo nostro in ecclesiastica liturgia, et in sacris faciendis christiani sacerdotes manus attollant Deum precaturi. Non quidem sublimius attollunt, sed temperate, ac probe, ut hoc in loco Tertullianus exigit, videlicet supra hu (f) Tit. Cod. Ambros.: De manibus Quid amplius referent isti, qui clarius (e) adoraut, nisi quod proximis obstrepunt? Imo prodendo petitiones suas, quid minus faciunt, quam si in publico (f) orent? ac probe (a) elatis, ne vultu quidem in audaciam A celi per tantæ bestia viscera, ab ipsis abyssis per erecto. Nam ille publicanus, qui non tantum prece, tantam æquoris molem ad cœlum potuit evadere? sed et vultu humiliatus atque dejectus orabat, justificatior pharisao procacissimo discessit. Sonos (b) etiam vocis subjectos esse oportet. Aut quantis arteriis opus est, si pro sono audiamur? Deus autem (c) non vocis, sed cordis auditor est, sicut conspector. Daemonium (d) oraculi Pythii: Et mutum, inquit, intelligo, et non loquentem exaudio. Dei aures sonum exspectant? Quomodo ergo oratio Jona de ventre (1) Cap. XIV alias. CAPUT XVIII (g) (1). Alia jam consuetudo invaluit (h), jejunantes habita oratione cum fratribus, subtrahunt (i) osculum LECTIONES VARIANTES. COMMENTARIUS. meros non erigendo. Quem sacerdotum ritum elevationemne manuum, an extensionem appellem, nescio. Id quidem constat, antiquitus inter Christianos promiscuum fuisse, ut manus in precando aut attollerentur, aut id figuram crucis expanderentur. MURAT. (a) Ac_probe elatis. Id est pansis. G. PANcirol. paululum elatis, vel (b) Sonos etiam vocis. Id est oportet vociferari, si vocem Deus inspiceret. Non legendum est interrogative; hoc enim vult: si pro sono vocis Deus exaudiret, esset clamandum; sed non vocem, verum cor inspicit. PANCIR.- Sonos etiam vocis subjectos esse oportet. Hoc est submissos, et compressos, ne proximum quemque turbent; non enim voce est opus, ut a Deo audiamur. In hac sententia fuerunt et alii Patres, quippe clamorem, quem ad Deum SS. prophetæ mittebant, non oris, sed mentis clamorem, seu animæ alacritatem ac studium, ris fuxis πpotuplar, ut cum Theodoreto loquar, intelligebant. Videndi Basilius M., in psal. XXXIII, v. 16; Clemens Alex., Strom. lib. VII; Chrysostomus, hom. 12, tom. V; S. Augustinus, et alii; ac in primis Cyprianus, qui, ut in aliis, hic etiam Tertullianum describere videtur, cap. 2, de Orat. Quod restat, hæc de illis intelligenda sunt, qui privata voce pro suo arbitrio in templis orant. Horum preces ac orationes ne nunc quidem toleramus, si alta voce proferantur, cæteris demissa precantibus. At vocem attollere cum reliquis et fas et pium est, quando concorditer in templo sacræ peraguntur preces, et una est multorum oratio. MURAT. (c) Deus autem non vocis. Hæc ad verbum transtulit D. Cyprianus. G. PANCIROL. (d) Dæmonium oraculi. Dæmon mutos audit; ergo magis Deus. PANCIR. -- Dæmonium oraculi Pythii. Hujusmodi responsum a dæmone Pythio datum Crosi legatis, auctor est Herodotus, lib. I Hist. MURAT. (e) Qui clarius adorant. Pro clarius orant, scilicet qui clara, atque altiori voce Deum precantur. Alibi verbum adorare pro simplici orare Tertullianus usurpavit, idque etiam in superioribus fecit, non sine meliorum exemplo. Neque sane est, cur Adrianus Valesius quemdain Virgilii versum immutet, ubi verbum adorare eodem sensu occurrit. MURAT. (f) Quam si in publico orent? Videntur vociferantes in publico orare, quod est contra illud Matthæi, cap. VI. G. PANCIrol. CAP. XVIII.-(g) Tit. Cod. Ambros.: De Osculo. (b) Alia jam consuetudo. Aliqui cum jejunant, aut tempore quadragesima, peracta oratione nolunt fratres osculari, quos Tertullianus reprehendit. G. PANCIrol. - Alia jam consuetudo invaluit. Quæ sequuntur emendavimus, partim conjectura, partim auctoritate codicis Agobardi. Damnat Tertullianus consuetudinem, quæ jam tum inter Christianos invaluerat, ut plerique quibus diebus privato sese afficiebant jejunio, orationem cum fratribus habitam non clauderent B pace, non consignarent osculo pacis; quod orationis signaculum esse ait ut supra, hoc libro, assignatam orationem dixit, transactam confectamque. Pravæ consuetudinis caussam non inquirit, nec aliam vulgo afferri video, nisi quod in osculo hilaritatis aliquid esse dicerent alienum ab jejunii mœstitia luctuque. Profani suggerebant aliam, scilicet oris jejuni, graveolentiam, unde Martialis, epigrammate 4, lib. IV, Bassam redolere dicit, Quod jejunia sabbatariorum, Mostorum quod anhelitus reorum. Sed hanc stomachi sane delicatioris mollitiem in rohn- Effugere non est, Basse, basiatores, Omissa igitur caussa superstitionis illius adeo morosæ, ut jejunantes osculandi officio defungi sibi nefas esse ducerent; Tertullianus consuetudinem vitaperat, hac præsertim ratione, quod tunc potissimum pax conferenda sit cum fratribus, cum oratio commendabilior ascendit. Omnino sic legendum esse res ipsa indicat, non, ut edidit Pamelius, cum oratione commendabilior ascendit. Etenim quæstio non erat, an conferenda esset pax cum fratribus habita ora tione; sed, an conferenda esset ab co qui jejunii sibi privatim indicti sumptive diebus in ecclesia cum fratribus oraverat. Et tunc potissimum conferendam esse docet Tertullianus, cum oratio commendabilior Dascendit, nimirum vehiculo jejunii sublevata : N-τεία προσευχὴν εἰς οὐρανὸν ἀναπέμπει, οἱονεὶ πτερὸν αὐτὴ Devoutun tipos tav vo ropelav, inquit Basilius, homil. de Jejunio, et ipse Tertullianus, libro de Jejuniis, ait per jejunium pinguiorem orationem Deo immolari. Itaque Christiano inter publicas orationes privatis jejuniis operanti, pacis cum fratribus quibuscum orationem celebravit conferendæ osculum eo libentius tunc temporis usurpandum, cum suam orationem sperat Deo gratiorem et commendabiliorem fore ut communionis christianæ beneficio de jejunantis operatione fratres etiam non jejunantes participent. RIGALT. (i) Subtrahunt osculum pacis. Nihil apud eruditos magis vulgatum, quam quod in publicis precibus, et sacris faciendis, quin imo et in viis, et in ædibus privatis Christiani se osculo pacis consalutare, atque ad concordiam ac pacem invitare solerent. Ideoque pacis, quod est signaculum(a)oration is. Quando autem A nia nostra celare. Jam enim de abstinentia osculi magis conferendo cum fratribus pax est, nisi cum oratio commendabilior ascendit, ut ipsi de nostra operatione participes, jam audeant de sua pace (6) fratri transigere? Quæ oratio cum divortio sancti osculi integra (c)? quem Domino officium facientem impedit pax? quale sacrificium est, a quo sine pace receditur (d)? Quæcumque (e) operatio (1) sit, non erit potior præcepti observatione, quo jubemur jejuLECTIONES (1) Ita Rig. oratio cod. Agob., ratio Seml. Leop. (2) Præceptor tu sis Seml. agnoscimur jejunantes. Sed et si qua (f) ratio est, ne tamen huic præcepto reus sis (2), potes domi, si forte (3), inter quos latere jejunium in totum non datur, differre pacem. Ubicumque autem alibi operationem (4) tuam abscondere potes, debes meminisse (g) præcepti ita et disciplinæ foris, et consue. tudini domi satisfacies. Sic et die Pascha, quo com- Parlia munis et quasi publica jejunii religio est (h), meVARIANTES. (3) Si abest a Seml. el Leop. COMMENTARIUS. signaculum orationis appellatur a Tertulliano, quod (a) Quod est signaculum orationis. Id est confirmatio. G. PANCIROL. (b) De sua pace fratri transigere? Optent de sua pace fratri transigere, id est, cum fratre communicare? G. PANCIROL. De sua pace fratri transigere? Hoc est ut fratres cum fratribus jejunantibus conve-C nire, certique fieri de mutua concordia ac pace possint. Osculum enim pacis, ut cum legum peritis loquar, tanquam transactio et conventio erat, qua ab omnibus simultatibus atque odiis se recessisse fratres testabantur. MURAT.—Ui ipsi de nostra operatione participes, jam audeant de sua pace fratri transigere. Lectionem istam ex Ursini libro restituimus, cum in vulgata sensus non esset satis commodus. Et repetenda sunt ea de superioribus: Christianae caritatis beneficio fieri, ut de jejunantis operatione fratres ctiam non jejunantes participent, eoque beneficio affecti, jam audeant transigere cum jejunante, ita ut pro communicato jejunii merito pacis suæ christiane gratiam mutua pensatione communicent. In Agob. codice legitur: Ui ipsi de nostra operatione participent quam auderent de sua pace fratri transigendus, nullo sensu. RIGALT. (c) Quæ oratio cum divortio sancti osculi integra? Quasi diceret : Quam aliena ab homine christiano arrogantia nostram operationem, hoc est, jejunium, nobis habemus, et fratres suam sibi pacem habere jubemus? quod proxime ad divortii formulam accedit, Res tuas tibi habeto. Ideoque subnectit: Quæ oratio cum divortio sancti osculi integra? Quem Domino officium facientem impedit pax. Officium vocat, quod supra operationem et jejunium. Pacem vero dicit osculum pacis. RIGALT. (d) Quale sacrificium est a quo sine pace receditur? Sacrificium hic intelligo orationem cum participatione corporis Christi cujus clausula et signaculum fuit osculum pacis, osculum sanctum. Sequitur in vulgatis editionibus, Quæcumque ratio sit. Quod ferri posse non videtur, cum paulo post Auctor poμodoplay inferat, Sed et si qua ratio est. In vetustissimo codice legitur, Quæcumque oratio sit, non erit potior præcepti observatione, menda apertissima. Unde appareat Tertullianum scripsisse: Quæcumque operatio D sit, non erit potior observatione præcepti; hoc sensu : (e) Quæcumque ratio sit. Quacumque ratione mo- (1) Sed et si qua ratio est. Quæcumque sit ratio, ut jejunantes non osculentur, bujus ritus tu non sis præceptor, nec inventor; sed id observa domi, ubi domestici sciunt te jejunare, et inter eos differas pacem in aliud tempus; sed foris omnes osculeris, ne te eo modo jejunare intelligant. G. PANCIROL. (g) Debes meminisse præcepti. Quo jubemur celare jejunium. G. PANCIROL. (b) Sic et die Pascha. Tempore Pascha; intelligo enim tempus, quod præcedit Pascha, quo omnes jejunant merito enim tunc osculamur, quia non curamus, quod depositione osculi prodatur jejunium, cum illud omnes observent. Et hoc est quod dicit. PANC. Sic et die Pascha. Pascha hic pro die passionis, seu postremo die veneris in quadragesima, quem sacrum in parasceve appellamus, accipiendum esse, jejunii publici tunc servati mentio satis ostendit. Ip |