CAPUT VI.

repræsentatio, quomodo quidam protractum (1) A ter quod conflictamur, imo potius propter quod oramus. quemdam (a) sæculo (2) postulant, cum regnum Dei, quod ut adveniat oramus, ad consummationem sæculi tendat? Optamus maturius regnare, et non diutius servire. Etiam si (b) præfinitum in oratione non esset, de postulando regni adventu, uliro eam vocem protulissemus (3) festinantes ad spei nostræ complexum (Heb., IV, 11). Clamant ad Dominum invidia (c) (4) animæ martyrum sub altari: Quonam usque non ulcisceris, Domine, sanguinem nostrum de incolis terræ (Apoc., VI, 9)? Nam utique ultio illorum a sæculi fine (5) dirigitur. Imo quam celeriter veniat, Domine, regnum tuum (Matt., VI,10). Votum christianorum, confusio nationum, exultatio angelorum, prop

(1) Pertractum Semler.

(2) In sæculo Semler. Leop. (5) Postulassemus Seml.

Sed quam eleganter divina sapientia ordinem orationis instruxit! ut post cœlestia, id est post Dei nomen, Dei voluntatem, et Dei regnum, terrenis quoque necessitatibus petitioni locum faceret? Nam et edixerat Dominus: Quærite prius regnum, et tunc vobis etiam hæc adjicientur (Matth., VI, 33). Quanquam PANEM NOSTRUM QUOTIDIANUM DA NOBIS HODIE (d), spiritaliter potius intelligamus. Christus enim panis noster est, quia vita Christus, et vita (6) panis. Ego sum, inquit, panis vitæ (Joan., VI, 35). Et paulo supra Panis est sermo Dei vivi, qui descendit de cœlis. Tum quod et corpus ejus in pane (e) cense

LECTIONES VARIANTES.

(4) Ita Venel. Paris. Rigalt. In visu alii aut. Rigal. et

COMMENTARIUS.

pensi exspectantes, quando ad suum regnum nos
Deus vocabit. Quare ergo quidam protractum
quemdam, id est prorogationem quamdam postu-
lant, ut in hoc sculo diutius vivant G. PANC.
Et ad nostram suspensionem. Id est ad christianos
dumtaxat, atque eorum statum et conditionem, non
autem ad Judæos au gentiles; suspendere enim apud”,
Tertull. est distinguere, separare, limitare, ut paulo
ante suspensa enuntiatione, id est restricta. Hæc ta-
nien ab auctore dieta putabam, quod existimaret
cum cæteris illius ævi fato functos, non prius debere
frui beatitudine quam sæculum finitum esset, atque
adeo moram illam suspensionem vocare. ALBASP.

(a) Protractum quemdam sæculo postulant. Orantes pro mora finis. RIG.

(b) Etiam si præfinitum. Etiam si in oratione dominica non esset positum Adveniat regnum tuum, illud optare debuissemus. G. PANC.

(c) Clamani ad Dominum invidia animæ martyrum. Sic emendavimus ex antiquissimo exemplari, cum antea legeretur, clamant ad Dominum in visu, nullo sensu. Clamant invidia, hoc est, clamando invidiam faciunt. Usurpata sæpius huic auctori locutio in Apolog. In sacco el cinere voluntates invidia cœlum tundimus. Libro de fuga in persec.: Dominus est, potens est omnia illius sunt: ubi ubi fuero, in manu ejus sum: faciat quod vult, non discedo: et si perire me volet, ipse me perdat, dum me ego servo illi, malo invidiam ei facere per voluntatem ipsius pereundo, quam bilem per meam evadendo. Et libro adversus psychicos: Annuo ritu saccis velati et cinere conspersi idolis suis invidiam supplicem objiciunt. Sic etiam Tacitus, Annal., XI: Vibidiam depellere nequivit, quin multa cum invidia flagitaret, ne indefensa conjux exitio daretur. Et Juvenalis, sat. 15:

Anne aliam terra Memphitide sicca
Invidiam facerent nolenti surgere Nilo?

Clamant igitur ad Dominum invidia animæ martyrum sub altari, hoc est, multa cum invidia flagitant, invidiam Deo faciunt, Deum invidia tundunt, sanguine per tot cruciatus fuso invidiam objiciunt Deo. Tam sunt obnixa et efficaces martyrum voces, ut ab Deo vel invito, sanguinis ob ipsius nomen fusi vindictam extorquere valeant: adeoque ipsum, nisi petentibus

C

D

annual, invidia crudelitatis et immisericordiæ onerare videantur. Idem.

CAP. VI. (d) Da nobis hodie.S. Gregorius Nyssenus, orat. 4, in orat. dominicam, discendam inculcat hominibus hanc scientiam, ut inde noscant de crastino non de bere esse solliciti,etenim ὁ τὸν ἡμέραν σοι διδοὺς καὶ τὰ els tiv hμépay σos ôlòwsɩ: qui diem tibi dedit, dabit quoque diei necessaria, ALBASP.

(e) Corpus ejus in pane censetur. Tria intelligi posse per verba illa, Panem nostrum, Tertullianus monet : scilicet alimenta corporea, tum alimenta spiritalia, denique vivificum sacra mensa cibum, et realitatem corporis et sanguinis dominici in sacramento altaris.

Postremum hunc sensum eruditissimus Pamelius illustravit, inde probans, vere corpus et sanguinem Christi secundum Tertulliani mentem in Eucharistie sacramento contineri. Præter illa quæ Pamelius affert, possunt et alia Tertulliani verba referri idem probantia dilucidius. Lib. V contra Marcionem, cap. 8, hac ille scribit: Proinde panis el calicis sacramento jam in Evangelio probavimus corporis et sanguinis dominici veritatem adversus phantasma Marcionis. Christi carnem non veram, sed phantasticam, atque apparentem duntaxat, impins Marcion arbitrabatur. Si ergo per sacramentum panis et calicis probatur veritas corporis, et sanguinis dominici, quis non intelligat, verum et substantiale in augusto sacramento haberi corpus et sanguinem Christi? Alia colligas e reliquis ejus in Marcionem libris. Tum in lib. de Idol., cap. 7, hæc animadverte: Ad hanc partem zelus fidei perorabit, ingemens Christianum ab idolis in Ecclesiam venire, de adversarii officina in domum Dei, altollere ad Deum Patrem manus matres idolorum; his manibus adorare, quæ foris adversus Deum adorantur: eas manus admovere corpori Domini, quæ dæmoniis corpora conferunt, ete. Ubi in christianos idolorum artifices invehitur, qui manibus iisdem quibus idola formabant, Christi corpus, uti ferebat eorum temporum consuetudo, recipiebant. Vide etiam, cap. 14, lib. contra Judæos. Proinde corpus ejus in pane censetur (verbum censetur idem significat ac est secundum jurisconsultos) indicat, nos sub nomine panis petere vivificum Christi corpus, ita ut, postulato pane, dominicum sacramentum, et individuitatem a corpore Christi postulemus. Murat. Tum quod et corpus ejus in pane censetur. Sic videtur explicari posse: Per panis sacramentum commendat corpus suum. Quem

fructibus ampliationem horreorum, et longæ securitatis spatia cogitavit; is ipsa nocte moritur (Luc., XII, 16). CAPUT VII.

tur. Hoc est corpus meum ( Luc., XXII, 19). Itaque A accommodavit illius hominis, qui provenientibus (2) petendo panem quotidianum, perpetuitatem postulamus in Christo, et individuitatem a corpore ejus. Sed et quia carnaliter admittitur ista vox, non sine religione potest fieri et spiritalis disciplinæ. Panem enim peti mandat, quod solum fidelibus necessarium est; catera enim nationes requirunt. Ita et exemplis inculcat, et parabolis (a) retractat, cum (b) dicit : Numquid panem filiis paler aufert, et canibus tradit (Matth., XXV, 26)? Item: Numquid filio panem poscenti lapidem tradit (Matth., VII, 9)? Ostendit enim, quid a patre filii exspectent. Sed et (c) nocturnus ille pulsator panem poscebat (Luc., XI, 5) (1). Merito autem adjecit: Da nobis hodie, ut qui præmiserat: Nolite de crastino cogitare quid edatis. Cui rei parabolam quoque

(1) Pulsabat Semler.

Consequens (d) erat, ut observata Dei liberalitate, etiam clementiam ejus precaremur; quid enim alimenta proderunt, si illi (3) reputamur revera quasi (e) taurus ad victimam? Sciebat Dominus se solum sine delicto esse (f). Docet itaque petamus DIMITTI NOBIS DEBITA NOSTRA. Exomologesis est, petitio veniæ; quia qui petit veniam, delictum confitetur. Sic et poenitentia demonstratur acceptabilis Deo, quia (4) vult (g) eam, quam mortem peccatoris (Ezech. XXXIII, 11). Debitum autem in Scripturis delicti figura est (h), quod perinde judicio debeatur, et ab eo exigatur, nec LECTIONES VARIANTES.

(2) Qui pro venientibus distincte legit Jun., parum bene. (3) Si in eis reputamur. Jun. Franeq. Si illis Semler.

COMMENTARIUS.

admodum Augustinus, lib. I Quæst. evang. 43,
dixit: Per vini sacramentum commendat sanguinem
suum. RIG.
Tum quod corpus ejus in pane. Quis-
quis diligenter hæc verba attenderit, nunquam Aucto-
rein in adversariorum sententiam transiisse dicturus
est. Trifariam enim hæc Christi verba: Panem nostrum
quot. explicat. Primum de pane communi, deinde de
Christo qui credentium verus est panis: postremo de
corpore Christi quod est in Eucharistia ubi animad-
vertendum est eum discrimen constituere inter Je-
sum, quatenus fideles et credentes nutrit, et eumdem
ipsum Jesum in Eucharistia existentem. Nam ubi ex-
posuit, quamobrem Jesus panis sit eorum qui ipsum
confitentur atque in eum credunt, alium rursus affert
modum quo ipsemet Christus et panis. Itaque duos
illos panes duplicemque alendi modum hoc loco dis-
tinguit, quod facere nihil fuit necesse, si Christus sola
fide in Eucharistia sumitur, quemadmodum sola fide
ab iis sumitur, qui in eum ejusque Evangelium cre-
dunt. Præterea loquitur ut plurimum verbis juriscon-
sultorum propriis, apud quos censetur idem sonat ac
est. ALBASP. Corpus ejus in pane censetur. Ipse in
eamdem sententiam explicat locum ex Jeremiæ pro-
phetia, Veni mittamus lignum in panem ejus, lib. ad-
vers. Jud., et lib. III advers. Marcionem, et lib. IV.
Sic etiam libr. de Resur. carnis, pag. 385: Caro
corpo-
re et sanguine Christi vescitur, ut et anima de Deo sagine.
lur. ALBASP. In pane censetur, Habetur. G. PANCIR.
(a) Parabolis retractat. Tractat et confirmat.
G. PANCIR.

(b) Cum dicit: Numquid panem filiis, etc. Intelligit quod legitur in Matthæi cap. XV, et Marci cap. VII, quando Cananæa rogabat Dominum ut filiam suam a dæmonibus liberaret, ipse respondit: Non est bonum sumere panem filiorum, et dare canibus, id est ethnicis, ubi in parabola intelligit corpus suum sub nomine panis, el canes ethnicos. Tertullianus vero illa verba aliquantum mutat, sed idem est sensus. His omnibus vult probare, panem pro corpore Christi accipi. PANC. (c) Sed et nocturnus ille pulsator. Qui petiit panes ab amico media nocte, et eos habuit. (Lucæ cap. XI). G. PANCIROL.

C

CAP. VII. (d) Consequens erat. Nunc exponit alia verba Et dimitte nobis debita nostra, postquam dixit de liberalitateDei, qui nos alit. G. PANCIROL.

(e) Quasi taurus. Qui saginatur, ut occidatur. Idem esset de nobis, nisi delicta remitterentur. G. PANCIROL. (f) Sciebat Dominus se solum. Sane intelligendus locus, sicuti et similes Scripturæ sacræ loci, uti aliTERTULLIANI I.

D

cubi annotavit S. Augustinus, ne excludatur beata virgo Deipara, quam sine omni delicto vixisse ille asserit. PAM.

(g) Qui vult eam. Subaudi magis; et est elegans locutio. De hoc Ezechiel, cap. XXIII. G. PANCIROL.

(h) Debitum autem. Nomen debiti significat delictum, et est ejus typus, seu figura, et significatio, quia sicut exigitur in judicio a debitore, nisi remittatur delictum, ita et delictum. PANG. Debitum autem in Scripturis delicti figura est. Quod observat Tertullianus, debitum in Scripturis, delicti figuram esse, evadat justitiam exactionis, nisi donetur exactio: quia perinde judicio debeatur, et ab eo exigatur, nec consentaneum videtur iis quæ tradit Aristoteles, Ethicor. V., contractuum alios esse voluntarios, alios involuntarios. Qui rem aliquam vendit, contrahit cum emptore, teneturque actionibus empti et venditi, voluntario contractu. Qui crimen aliquod committit, contrahit cum lege, ita ut poene, quam lex crimini dixit, fiat obnoxius, etiam nolens et invitus. Sic debitores sumus Deo, qui delictis quotidianis Dei man data spernimus, eoque nomine debemus pœnas non leves; nec habemus unde immensæ et infinita majestati satisfacere possimus, qui per nos nullius pretii sumus. Deus igitur creditor noster tanta nos quamvis immerentes, beneficentia prosequitur, ut quo pacto liberari possimus edoceat. Remittite, inquit, et remittetur vobis. Erga hominem delinquit homo? quicquid intercedit, utique humanum est, quantulum est quod debetur? quantulum est quod remittitur? At erga Deum delinquit homo? jam hinc debitor homo, illine creditor et vindex Deus. Omnino tam impar certamen, quam disparata sunt ab humanis divina. Itaque hominem Deus induit, ut nostra cum suis compenset. Nostris legibus nobiscum agit: delegari sibi patitur. Debitores sunt nostri, qui nobis injurias intulere. Delegamus debitores nostros Deo, quoties debitam nobis offensarum nomine satisfactionem debitori nostro sic donamus, ut ipsam illi a Deo condonari velimus. Tunc fit in cœlis acceptilatio, per quam vicissim Deus nostra erga se debita expungit. Quare, ille ditior et locupletior est erga Deum debitor, qui plures injurias pertulit, etenim plures habet quos delegare queat debitores suos creditori Deo. Quid si debitorem non habeamus? Placet_responsio, quam in scidis ad Augustinum suis Nic. Faber notaverat: Etsi scrutatori cordium Deo voluntas ad remissionem propensa sufficiat, quanto tamen ditior ille est debitor, quanto securior, qui non solum voluntate creditorem libe(Trente-sept.)

evadal justitiam exactionis, nisi donetur exactio, sicut A que qui tentat. Cæterum absit ut Dominus tentare illi servo dominus debitum remisit (Matth., V, 25). Huc (a) enim spectat exemplum parabolæ totius. Nam et quod idem servus a domino liberatus, non perinde parcit debitori suo, ac propterea delatus penes dominum tortori delegatur ad solvendum novissimum quadrantem, id est, modicum usque delictum, eo (b) competit, quod remittere nos quoque profitemur debitoribus nostris. Jam et alibi (c) ex specie (1) orationis: Remittite, inquit, el remittetur vobis (Luc, VI, 37). Et cum interrogasset Petrus si septies remittendum esset fratri: Imo, inquit, septuagies septies (Matth., XVIII, 22), ut legem in melius reformaret, quod in Genesi de Cain septies, de Lamech autem septuagies septies ultio (d) reputata est (Gen., IV, 24). CAPUT VIII.

Adjecit ad plenitudinem tam expeditæ orationis, ut non de remittendis tantum, sed etiam de avertendis in totum delictis supplicaremus, NE NOS INDUCAS IN TENTATIONEM, id est ne nos patiaris induci, ab eo uti

B

videatur, quasi aut ignoret fidem cujusque, aut dejicere (2) gestiens (e). Diaboli est et infirmitas et malitia. Nam et Abrahamum non tentandæ fidei gratia, sacrificare de filio jusserat, sed probandæ, ut per eum faceret exemplum (f) præcepto suo, quo mox præcepturus erat, neque pignora (g) Deo cariora habenda (3). Ipse a diabolo tentatus, præsidem (h) et artificem tentationis demonstravit. Hunc (i) locum posterioribus confirmat: Orate, dicens, ne tentemini (Luc., XXII, 46). Adeo (j) tentati sunt Dominum deserendo, qui somno potius indulserant quam orationi. Eo respondet clausula interpretans quid sit: Ne nos deducas in tentationem. Hoc est enim: SED (k) devehe (4) nos a MALO.

CAPUT IX (4).

Compendiis (m) pauculorum (5) verborum, quot attinguntur edicta prophetarum, Evangeliorum, apostolorum, sermones Domini, parabolæ exempla, præcepta? Quot simul expunguntur officia(n)? Dei

LECTIONES VARIANTES.

(1) Ex hac specie Rigall. Paris. Venet. Seml. Leop. (2) Ita Rigalt. e cod. Agob. Paris. Venet. Dejicere sit consentiens Seml. Leop.

(3) Ne quæ pignora cariora Deo haberet cod. Agob.

(4) Ita Rigalt. Paris. Venet. 1744. Evehe Rhen. Gelen. Fran. Venet. 1701.

(5) Alii paucorum.

COMMENTARIUS.

rare, sed etiam re ipsa quod a se petitur exsolvere potest. Hoc autem ut queamus præstant qui nobis injurias inferendo se debitores nostros constituunt. Quam libenti igitur ac promoto animo, non dico parcere, verum etiam gratias agere illi debemus, qui nobis unde in gravibus debitis cum eo paria faciamus, cum quo nemo potest, suppeditant. RIG.

(a) Huc enim spectat. Ad hunc locum pertinet tota illa parabola servi, cui dominus debitum remisit; jpse vero a conservo debitum sibi extorquebat. Significat autem, non dimitti nobis nisi ut ipsi injurias aliis dimiserimus. G. PANCIROL.

(b) Eo competit. Ad id pertinet, et hoc significat. G. PANCIROL.

(c) Jam et alibi, etc. De hac petitione, ut nobis delicta remittantur, quemadmodum nos aliis remittimus, alibi est dictum. G. PANCIROL.

(f) Exemplum præcepto suo. Quod postea dedit Matthæi cap. XIV, ut oraremus, ne incideremus in tentationem. G. PANCIROL.

() Neque pignora Deo cariora. Pignora appellat filios, quos Christus se cariores non habendos jussurus erat; ait enim Matthæi cap. X: Qui amat filium, Caut filiam plus quam me, non est me dignus.G. PANCIR.

(d) Ultio repulata est. Id est facta. Cum enim Lamech occidisset virum, id est Cain, dixit, Gen., cap. IV: Septuplum ultio dabitur de Cain; de Lamech vero septuagies septies. Aliqui interpretantur septies iri ultum illum, qui occiderit Cain. Sed D. Hierony mus, epist. 125, ad Damasum, quæst. 1, intelligit, non iri liberatum Cain, nisi in septima generatione, quod fuit quando occisus est a Lamech: nam tunc a D tremore est liberatus ut poena, quam hic patiebatur. Peccatum vero Lamech, id est, totius mundi et sangui. nis qui effusus est, liberatum est septuagies septies, id est septuagesima septima generatione, in qua fuit Christus, qui totum orbem liberavit a sceleribus; nam ipse fuit septuagesima septima generatio ab Adam, Lucæ cap. III. Verum Tertullianus intelligit quia septies vindicandum erat peccatum Cain, et septuagies septies peccatum Lamech. A nova quoque lege jussum est, Matthæi cap.XVIII,ut toties peccatum dimitteretur, id est septuagies septies; sed ibi ponitur numerus finitus pro infinito, et significatur semper esse dimittendum, ut D. Hieronymus, lib. II Comment. in cap. XVIII Matthæi, et alii interpretantur. G. PANCIROL.

CAP.VIII.-(e) Dejicere gestiens, h. e.: Absit ut Dominus tentare videatur quasi gestiat nos dejicere, aut supplantare nos cum diabolo consentiat. (Vid. var. leci). EDD.

(h) Præsidem, et artificem tentationis. Scilicet diabo. lum esse demonstravit Matthæi cap. IV. G. Pancirol.

(i) Hunc locum. Quod diabolus sit princeps tentationis, posterioribus, scilicet, verbis Evangelii demonstrat, Orate, dicens Matthæi cap. XXVI, ne intretis in tentationem. G. PANCIROL.

(j) Adeo tentati sunt. Id est: itaque sunt tentati, quia non oraverunt. G. PANCIROL.

(k) Sed devehe nos a malo. Non hic, ut vulgo aecipere solemus, malum intelligit, seu mala, quæ homini contigere, contingunt, aut contingere possunt; sed malum, hoc est malignum, seu diabolum, a quo nos liberari cupimus, ne in tentationem atque in delicta inducamur. Cum qua lectione potissimum consentiunt græca orationis dominicæ verba, ubi legitur kæò toû Topo, id est a cacodæmone, seu maligno. Chrysostomus sane et plures alii Patres hujusmodi interpretationem adhibuerunt. Vocem quidem pusat, quam nos libera latine reddimus, crude atque aspere Tertullianus per vocem devehe expressit, revera enim significat protege, defende, tuere, eripe, ac libera. MURAT.

CAP. IX. (1) In cod. Ambros. legitur tituli instar: Anacephalæosis.

(m) Compendiis pauculorum verborum, etc. Editi libri habent paucorum. Hinc Ambrosianus codex ms. exordium sumit. Recte autem Anacephalæosis inscribitur hoc caput, cum compendiose tota dominicæ orationis expositio ante legentium oculos exhibeatur. MURAT.Compendiis paucorum. Nunc epilogat, quomodo omnia mandata Scripturarum contineat oratio dominica. G. PANCIROL.

(n) Quot simul expunguntur officia? Legere maluissem exponuntur. Sed nulla Tertulliano barbarice scribenti de sermonis puritate sollicitudo. Aliis in locis, ac præcipue lib. III et IV ct in fine lib. V ad

honor in Patre, fidei testimonium in nomine, oblatio A ceptis, tantum ab auribus Dei longe simus.
obsequii in voluntate, commemoratio spei in regno,
petitio vitæ in pane, exomologesis debitorum in
deprecatione, sollicitudo tentationum in postulatione
tutelæ. Quid mirum? Deus solus docere potuit ut se
vellet orari. Ab ipso igitur (a) ordinata religio oratio-
nis, et de spiritu ipsius, jam tunc cum ex ore divino
ferretur, animata suo privilegio ascendit in cœlum,
commendans Patri quæ Filius docuit.

Quoniam (c) tamen Dominus prospector (d) humanarum necessitatum, seorsum post traditam orandi disciplinam, Petite, inquit, et accipietis (Luc., XI, 8), et sunt quæ petantur pro circumstantia cujusque, præmissa legitima et ordinaria oratione, quasi fundamento, accidentium (e) jus est (1) desideriorum, jus B amplians legem, iram (») in fratrem homicidio super

C

(a) Ab ipso igitur. Potes explicare simpliciter, ut D henderet, id est Christianos; quanquam vertendum de uno tantum Christo sit sermo. Non tamen displicet subtilitas Pamelii, qui in hac periodo Trinitatem agnoscit, ita ut ordinata ab ipso sit Patre, et de Spiritu ipsius scilicet Sancto, et ex ore divino Christi.

IV, 26), ut Apostolus admonet. Quam autem temera- A tis, spiritu vero sordente orationem obire? 'quanrium est, aut diem sine oratione transigere, dum cessas fratri satisfacere, aut orationem perseverante iracundia perdere.

LECTIONES VARIANTES.

COMMENTARIUS.

D