1099 IN TERTULLIANI APOLOGETICUM 1100 que prosperitatum cursum non accepto divinitatis titulo, sed uti Valerius Maximus adhuc memorat, crucis supplicio absolvit. Quid plura? Nullus fuit deus gentilis Croeso Crassoque ditior (Tertullian. Apologet. cap. 11, p. 537). De primo namque Ovidius cecinit: Apologet. cap. 11, p. 336), quo totius Græciæ, ut ait A § 39 et seqq.), et alios quamplures. At tot tantarumValerius Maximus, justitia censetur (Val. Max., lib. V, cap. 3, § 3, extern.). Quamobrem a Cicerone per antonomasiam Aristides justus (Cicer., lib. III, de Offic., p. 359, lin. 7), ac græce a Plutarcho Àpisteiône é ôíxatos cognominatur (Plut. tom. I, p. 518, el tom. II, p. 186). Verumtamen ethnici non solum datam aliis iniquissimis divinitatem ei negaverunt, sed improborum factione, ut idem Valerius Maximus testatur, patria excedere jussus est. Continenter vero adjecit: Felices Athenas, quæ post illius exilium invenire aliquem potuerunt aut virum bonum, aut amantem sui, cum quo tunc ipsa sanctitas migravit (Val. Max. loc cit.). Quis ex bellicosis diis militari gloria magis quam Themistocles claruit (Tertullian., Apolog. cap. 11, p. 536)? At ille nihilominus multis, quæ Thucydides B (Thucid., lib. I Hist., p. 62 et seqq.), et Plutarchus (Plutarch. in Vit. Themistoc. p. 113 et seqq.) memoriæ prodiderunt, bello præclare gestis, cum patriam claram, incolumem, ut ait adhuc Valerius Maximus, opulentam, principem Græciæ reddidisset (Val. Max., lib. V, cap. 3, eater. § 3), plane ingratam expertus est. Proditionis enim falso accusatus, primum Argos, inde Corcyram, postea ad Admetum, Colossorum regem, ac deinde ad Artaxerxem, filium Xerxis confugit; exul tandem, hausto sanguine bovis, ut quidamı putant, sive ut alii plures narrant, veneno, ex corporis vinculis tanquam ex quodam evolavit car Quis gentilium deus, pergit Auctor noster, dro et Pompeio sublimior? Utrique enim res ar- C mis belloque gestæ cognomen magni pepererunt. Quam autem infelici exitu ambo ex hac vita migraverint, nemo certe ignorare potest, qui libros a Quinto Curtio et Plutarcho de illorum vita conscriptos levi manu attigerit? Non minus tamen, quam Mars, Romulus et alii, divinitatis præmium eximiis rebus gestis meruerant. Divitis audita est cui non opulentia Crœsi? (Ovid. lib. 4, de Pont.) de De Crasso autem Tullius: Negabat, inquit, ullam sa- Quis porro gentilium deus græcum Demosthenem, Ciceronem latinum, eloquentia, ait Tertullianus, unquam superavit? Sed quale fuit tantæ græcæ, latinæque eloquentiæ, nemini prorsus incognitæ præmium? Non divinitas sane, sed infelicissimus crudeli nece interitus? Verum hæc omnibus satis comperta, jam probasse sufficiat quinque Juvenalis, post decantatos Crassum et Pompeium, hisce carminibus : Eloquium ac famam Demosthenis aut Ciceronis Quis præterea gentilium deus græco Polycrate, et Sylla Romano felicior (Tertullian. loc. cit.)? Multi si(Juvenal. Satir. 10, v. 113, et seqq.) quidem, ut ait Sallustius, dubitaverunt fortior an feliEthnicis ergo, arguit Tertullianus, quis non succior esset Sylla (Sallustius, de bello Jugurth. cap. 17). censeat, qui cum tot viros virtute et meritis adeo exTestatum insuper Plutarchus facit illum, transacto cellentes in inferis reliquerunt, ac tot alios scelestos triumpho, cum pro concione res a se tam fortiter, et improbissimos post eorum mortem ob quædam quam feliciter gestas recensuisset, jussisse se felicem cognominari (Plutarch., in Vita Syllæ, t. I, p. 453 D egregia facinora deos renuntiatos esse garriebant et seqq.). Sed hæc illum ad divinitatem non perduxerunt. Deliciis enim corruptus, pediculari morbo vitam finivit. Polycratis vero felicitas his Valerii Maximi describitur verbis: Omnes conatus ejus placido accipiebantur itinere; spes certum cupite rei fructum apprehendebant,vota nuncupabantur,simul et solvebantur, velle ac posse ex æquo positum erat (Val. Max., lib. VI, cap. 8, § 5. Extern.). Et vero secundis rebus ita utebatur, ut maximi pretii annulum, cum in mare ad felicitatis sua experimentum projecisset, in capto postea pisce repertus fuerit. Testem hujus aliarumque cjus prosperitatum habes Strabonem (Strab., lib. XIV, Geogr. p. 657), Herodotum (Herodot. lib. III, (Tertullian. Apologet. cap. 11, p. 337)? Urget adhuc ille (Ibid. cap. 13, p. 347), ac: Quæ, inquit, fuerunt de Larentinæ virtutes et merita? Nonne publicum scortum erat? Satis 'profecto id alibi probavimus (Dissertat. in Minuc., cap. 18, art. 1, et in Lactant. cap. 32, art. 1). Numquid autem magis pudicas dixeris Junones, Cereres, ac Dianas? Sed ipsimet gentiles, sicuti in superioribus dissertationibus ostendimus, effrænatam illarum libidinem et im. pudicitiam promulgaverunt? Quamobrem Auctor noster insanam gentilium impietatem, qui has deas adorabant, sic irridet: Velim saltem Laidem ac Phry_ nen inter Junones, et Cereres, et Dianas adoretis (Ter tullian., Apologet. cap. 13, p. 347). Meretriciam vero A seu deorum genus; et primum quidem physicum, artem Lais publice exercebat, de qua Propertius : Non ita complebant Ephirea Laidis ædes (Propert. lib. I. Eleg. 6, v. 1 et 2.) Nullum autem illa admittebat, nisi accepta, quam poscebat, pecuniæ summa. Quia vero Corinthi commorabatur, inde factum illud adagium, Horatii expressum carmine: Non cuivis homini contingit adire Corinthum. Sotion porro, ab A. Gellio citatus (Gell. lib. 1, Noct. Denique Auctor noster, ut acriori stimulo confodiat ethnicos, ab eis sciscitatur cur pessimos homines, et aliis, quos recensuimus, illustribus viris longe pejores, deos fecerint. Numquid aliquando clausum, inquit, fuit cœlum, ut illud optimi viri non potuerint deinceps ingredi? Cur ergo illud postea aperuerunt C suis Cæsaribus, non modo mortuis, sed etiam viventibus, omnique flagitiorum genere perditis ac dissolutis? Numquid, pergit ille, vobis, o ethnici, accepto ferent dii vestri, imo gratulabuntur, quod pares fiant eis domini sui (Tertullian. Apologet. cap. 13, p. 347)? Jocari eum profecto sentis, et imperatores ab illo deorum dominos appellari: quia in eorum, ut jam diximus, potestate erat aut novos facere deos, aut jam factos tollere de medio. Nec minus perspicuum est quam validis ille rationibus demonstret nihil ab ethnicis fingi potuisse insulsius, quam homines ob quædam merita, aut nonnulla eximia facinora factos esse deos, ARTICULUS IV. Refellitur ficlum a Varrone triplex deorum genus: phy- D sicum, seu naturale; mythicum, sive fabulosum; et gentile, sive civile et populare. Gentilium de diis suis errores, ut Tertullianus radicitus evellat, in secundo suo ad Nationes libro (Tertull. lib. II ad Nati. cap. 1 et seqq., p. 64 et seqq.) ea omnia refellit, quæ de illis a Varrone in citatis ab Augustino sexdecim de divinis rebus libris tradita fuerant (August., lib. IV, de civil. cap. 2, p. 147). Illum autem nominatim confutandum esse arbitratus ́est; quia omnium scriptorum, ut suo loco ostendimus (Dissertat. in Lactant. cap. ult., art. 3), acutis. simus doctissimusque existimabatur. Triplex autem ille distinxerat gentilis theologiæ, sive naturale, quod philosophi gentiles in scholis suis, innumerisque pene in commentationibus asserere frustra conati sunt. Nam hæc sunt hujusce Varronis citata ab Augustino verba: Multos libros philosophi reliquerunt, in quibus est: Dii qui sint, ubi sint, quod genus, quale, a quonam tempore, an a sempiterno fuerint, an ex igne sint, ut credit Heraclitus; an ex numeris, ut Pythagoras; an ex atomis, ut Epicurus, sic alia quæ facilius intra parietes in schola, quam extra in foro ferre possunt aures (August. lib. VI, de civit. cap. 5, p. 150). Sed hæ philosophorum de diis dissensiones et controversia apertissime demonstrant falsas absurdasque penitus fuisse illorum de diis suis opiniones. Secundum deorum genus Varro mythicum, seu fabulosum vocavit : A fabulis enim, ait Augustinus, mythicon dictum est; quoniam μlos grace fabula dicitur (Ibid.). At fictum illud fuerat a poetis, qui deorum generationes, stupra, adulteria, ac quælibet alia nefanda facinora decantavere. Verumtamen ipse Varro, teste adhuc Augustino (Idem. lib. IV, cap. 32, p. 112), palam confessus est majores seu veteres Romanos illis, horrenda illa deorum flagitia ac conjugia venditantibus, fidem habuisse; quia imperite plebis multitudo ad hos poetas magis inclinabatur, quam ad physicos. Quis autem maximam profecto utramque impietatem non detestetur? Nam populi hos quantumvis infames ridiculosque deos serio colebant. Alii vero iis sapientiores, malis dæmonum dolis ac fraudibus incitati, incautos vulgi animos in sua ipsa religione, quæ summa rerum est, fallebant, aut falli patiebantur. Tertium porro theologiæ seu deorum genus appellatur civile, seu civium et populorum, id est, illorum deorum, quos populi sibi pro arbitrio et libidine adoptaverant. Sed præterquam quod hoc deorum genus ad secundum et fabulosum, uti jam laudatus a nobis Augustinus docet (Idem, lib. VI, cap. 7, pag. 153), plane refertur, quid absurdius quam deos illos credere, quos cæcum insanumque vulgus, post vitae hujus mortalis tempus omni scelerum genere, uti sæpius diximus, decursum, numero deorum adscribi finxerant? Triplex autem illud deorum genus Tertullianus noster variis rationum momentis, ac postea Augustinus funditus evertunt (Idem, lib. VI, cap. 5 et seqq., pag. 150 et seqq.). Necesse igitur non est, ut ea quæ ab hoc tanto doctore examinata enucleataque sunt (Idem, lib. IV, cap. 31 et seqq., et lib. VIII, cap. 1 et seqq., pag. 162 et seqq.), singillatim a nobis nunc explicentur. Deinde vero si quid in eis difficultatis occurrit, id in hac aliisque nostris dissertationibus pro virili parte nostra complanatum est. CAPUT XXVI. Quam luculenter Tertullianus ethnicorum litteris, scriptisque ostendat falsos esse omnes illorum deos. ARTICULUS PRIMUS. Quomodo Tertullianus demonstret falsos esse gentilium deos ex litteris, quibus ad prudentiam et liberalia offi- A scriptor est, tum quia scripta illius tanti faciebant, ut cia informabantur, atque docebantur varias deorum inter se pugnas, Venerem sauciatam, Martem vinculis diu adstrictum, Jovem a monstro liberatum, vel casum Sarpedonis flentem, vel subantem in sororis amorem; item Apollinis et Neptuni servitutem, judicatum fulmine Esculapium, ac tragædiis poetarum, nominatim vero Lentuli et Hostilii, aliisque masculum lunam irridentibus. adolescentes iis ad prudentiam, sicut mox dicebamus, et liberalia officia erudirentur. Si quis tamen sagacior alium a Tertulliano indicari ostendat, hunc lubenter audiemus. Animadverte tamen, queso, ipsum Homerum nominatim appellari his subsequentibus Auctoris nostri verbis: Adhuc meminimus Homeri, ille opinor est, qui divinam majestutem humana conditione tractavit, casibus et passionibus humanis deos imbuens (Ibid.), id est, omnibus etiam fœdissimis humanis affectibus ac vitiis corruptos. Ea est erroris natura, ut diu sibi ipsi non constet, seque ipsum tum etiam destruat, cum audacius caput attollit. Non mirum itaque, si ethnici datam mortuis hominibus divinitatem ibi everterint, ubi eam firmius stabilire debebant. Nullibi enim clarius et enodatius exponenda erat, quam in iis litteris, quibus adolescentes informabantur, uti ait Tertullianus, ad B deos inter se propter Trojanos et Achivos, ut gladia prudentiam (Tertullian. Apologet., cap. 14, pag. 351), quæ, teste Cicerone, constat ex scientia rerum bonarum et malarum, et nec bonarum nec malarum; et liberalia officia (Cicer, lib. III, de Natur. deor., pag. 245, lin. 15), quæ videlicet liberum, inquit Terentius, et ingenuum hominem scire omnino æquum est (Terent. Eunuch., act. III, scen. 2, v. 24). At in his litteris quanta, ut loquitur Auctor noster, invenio ludibria, quibus numinum suorum infamabant divinitatem? Si quis vero inquirat quæ sint eæ litteræ et commentationes, respondebimus eo nomine poemata Homeri designari. Quæ enim Auctor noster ibidem narrat, hæc ab eodem poeta delibavit. Sibi autem illud si quis alicujus auctoritate firmari velit, en præsto est Minutius Felix, qui postquam varia illa deorum ludibria ex Homeri, suo nomine appellati, carminibus recensuit, sic prosequitur: His atque hujusmodi figmentis, et mendaciis dulcioribus corrumpuntur ingenia puerorum, et iisdem fabulis inhærentibus ad usque summæ ætatis robur adolescunt, et in iisdem opinionibus miseri consenescunt. Sed hæc in superiori de hoc Minutii libro dissertatione fusius explicare conati sumus (Dissertat. in Minut., cap. 17, art. 4). Quo autem modo hæc a Tertulliano probentur, jam si placet consideremus: Ab ipso, inquit, exordi... vestro, ejus unde oma, et omne æquore, cui quantum honorem additis, tantum deis vestris derogastis; magnificando qui de eis lusit (Tertull., lib. I, ad Nat., cup. 10, p. 575). Et haec quidem verba sic descripta sunt C Et certe ille græcorum poetarum coryphæus libros suos hisce deorum infamiis passim ubique fœdavit. Nonnulla autem Auctor noster, ne foret longior, selegit exempla, ac illud quidem primum, quo decantat torum paria, congressos depugnasse (Idem, Apologet., cap. 14, p. 351); sive sicut in libro ad Nationes: Qui de illis favore diversis gladiatoria quodam modo paria commisit (et lib. I ad Nation., cap. 10, p. 575). Sed quis nescit quam sæpius ille in Iliade cecinerit hasce deorum pugnas, et Venerem, sicuti pergit Tertullianus (Ibid.), humana sagitta sauciatam, Martem in vinculis pene consumptum, Jovem nunc cujusdam monstri opera liberatum, modo flentem Sarpedonis casum, nunc obscenissimo porcorum more subantem prurientemque libidine in sororem uxoremque suam Junonem, dum illi turpem suum in amicas amorem commemorabat. At ibi obiter observandum in Rigaltii editione simpliciter scriptum: Venerem humana sagitta sauciatam. In nostris vero manuscriptis, et antiquioribus editis codicibus legi: Venerem sauciatam, quod filium suum Æneam pene interfectum ab eodem Diomede rapere voluerit. Martem, etc. Tacet quidem Rigaltius cur hæc verba abstulerit, sed arbitratus est haud dubie hæc explicationis causa ab aliquo librario adjecta fuisse, et post hæc intrusa in textum. Nam hæc in libro ad Nationes, ubi eadem repetuntur, non occurrunt. Neque etiam dictu facile est cur ibi adjecta sint illa verba, ab eodem Diomede, cujus nulla prius mentio facta fuerat? Verum quia hæc in plurimis antiquissimis manuscriptis exemplaribus habentur, non sine prævia, ut supra diximus (Dissertat. in Minut. Octav., cap. 17, art. 4), admonitione amputari debebant. Cæterum alibi Homeri loca indicavimus et ex in Agobardi codice, et in editione Gothofredi, qui de- D planavimus (et Dissertat. in Arnob., cap. 12, art. 1 et leta ibi verba sic supplenda opinatur: Ab ipso exordiar studio vestro, unde omnis materia et omne æquor. Rigaltius vero, nulla reddita ratione, ac tanquam de vera Tertulliani lectione securus, in ejus textu scriptum voluit: Ab ipso exordiar Homero vestro, ejus unda et omne æquor. Sed hæc conjectura debuit aliqua saltem ratione fulciri. Nobis tamen probabile satis videtur a Tertulliano, qui de gentilium litteris loquitur, quemdam citari celeberrimum illorum scriptorem, cui quantum honorem ethnici tribuebant, tantum diis suis, eum laudando, detrahebant. At is procul dubio est Ho merus, tum quia omnium vetustior, ut alibi vidimus, 3),, quæ Tertullianus de illa Venere, de Jove, ac Marte citasse haud immerito videtur. Simili etiam modo in iisdem dissertationibus os. tendimus quantis alii quoque poetæ probris ac contumeliis deos suos insecuti sunt. Non magno enim sine illorum dedecore finxerant, uti notat adhuc Tertullianus (Tertullian. Apologet., c. 14, p. 352), Apollinem greges pascentem Admeti regis, Neptunum structorias operas Laomedonti locantem, atque Æsculapium fulmine Jovis ictum, quemadmodum Pindarus etiam cecinit. Majore adhuc ludibrio probroque, uti pergit Tertullianus (et lib. I ad Nation., cap. 10, p. 576, èt lib. Auctor noster citat Lentuli auguris consulta (Tertull., Laureolam velox etiam bene Lentulus egit, (Juvenal., Satir.VIII, v.184.) Il, cap. 14), nosque alibi etiam annotavimus (Disser- A cui titulum Catinenses præfixerat. Paulo post vero tat. in Arnob., cap. 14, art. 1), dii exhibentur in scenis, tragoediis ludisque ethnicorum. Quibus enim, obsecro te, conviciis et contumeliis ab comœdiarum tragœdiarumque actoribus vexati non fuerunt? Soli earum tituli, solaque argumenta satis hoc manifestum omnibus faciebant. Ex iis autem pauca recenset Tertullianus (Tertullian. Apologet., c. 15, p. 358), videlicet mœchum Anubim, Dianam flagellatam, Jovis mortui testamentum, tres famelicos Hercules irrisos, et masculum Lunam. Quid ergo, inquies? Numquid inter comœdiarum titulos Luna masculini generis? Ita sane. Nam plures profecto ethnici persuasum stulte habebant quosdam saltem deos suos mares simul esse et fœminas (Dissertat. in Lactant., cap. 27, art. 3 el 4, et aliis ibi cit.). Servius siquidem in hunc Virgilii ver- B sum, quo Æneam, ardente Ilio, loquentem sic inducit : Descendo, ac ducente deo flammam inter et hostes Expedior. (Virgil. Æneid. lib 11, v. 632.) harc animadvertit: Secundum eos (Virgil., lib. II, Eneid., 632), qui dicunt utriusque sexus participationem habere numina. Nam Calvus : Pollentemque Deum Venerem. Item Virgilius: Nec dextræ erranti Deus abfuit, cum aut Juno fuerit, aut Alecto. Est etiam in Cypro Quid ergo mirum, si poetæ in deorum irrisionem tragoedias composuerint ridiculis deorum titulis inscriptas? Duos autem ex iis Auctor noster nominat, Lentulum et Hostilium (Tertullian. Apologet., c. 15, p. 358 et lib. ad Nation., c. 10, p. 576): sed rara apud alios occurrit illorum mentio. Alio tamen ille in libro de eodem Lentulo dixit: Pugil Cleomachus..... inter fullones jam Novianos coronandus, meritoque mimographo Lentulo in Catinensibus commemoratus (Id. l. de Pall., c. 4). Ibi autem ille Lentulum, cujus flieronymus etiam meminit (Hieronym., lib. II, Apolog. advers. Ruffin.), diserte vocat mimographum, seu fabulæ auctorem, Quamvis enim nemo diffiteatur laureolam fabulanı fuisse; nonnulli tamen suspicantur verbo egit significari illam actam potius a Lentulo histrione, quam ab hujus nominis poeta litteris consignatam. Quid vero, si ille et histrio et poeta hanc scripserit et egerit? Deinde vero ea fabula non ab uno tantum histrione acta est. Cur ergo Lentulus solus nominatur, nisi illam scripto quoque tradidisset? Cæterum minus adhuc frequens Hostilii mimographi in aliorum libris commemoratio. Prisciano tamen si fidem habeas, Hostilius, Ennii exemplum secutus, annales Romani populi stricto sermone ediderat. Potuit ergo seribere etiam comœdias. Si quis porro de illo et Lentulo meliora suggesserit, pergratum nobis faciet. ARTICULUS 11. Quam perspicue Tertullianus demonstret falsos esse gentilium deos ex litteris histrionum, a quibus voce, gestu, motu, cantu repræsentabantur Sol lugens filium, Cybele pastorem suspirans, Jovis elogia, Junonis, Veneris et Minervæ judicium, atque ignominiosa Minerva et Herculis imago. Ad histriones transit Tertullianus, palamque facit ab his deos suos non minori quam a poetis ludibrio haberi. Nam histrionum litteræ, ait ille, omnem fœditalem eorum designant (Tertullian. Apolog., cap. 15, p. 359), illamque voce, facie, corporis motibus, veste et insignibus exprimunt. Quis enim vero nescit histriones, de quibus plura Valerius Maximus tradidit (Val. Max., lib. II, cap. 4, § 4), actores fuisse tragœdiarum ac comoediarum, qui deorum aliorumque repræsentabant personas? At cur, inquiet aliquis, Tertullianus non hoc tantum, sed alio adhuc in libro, non dixit histriones, sed histrionum litteras (Tertull., lib. I, ad Nat., cap. 10, p. 576)? Quæ sunt hæ histrionum litteræ? Quidam vero opinati sunt ibi legendum latera: sed mera suspicio est, nullius codicis fulta auctoritate. Quid autem, si litterarum nomine significare voluerit ea, quæ histrionum voce et corporis motibus exhibebantur, sed prius a poetis scripto et litteris tradita? Nam, uti Augustinus ait: Quid sunt ad hoc malum Mercurii furta, Veneris lascivia, stupra ac turpitudines cæterorum, quæ proferremus de libris, nisi quotidie cantarentur et saltarentur in theatris (August., lib. VII, de Civit., c. 26, p. 182). A quibus autem nisi ab histrionibus cautabantur et saltabantur, postquam a poetis scriptis mandata fuerant? XV, p. 359). In membranis nostris, et antiquioribus A autem sanæ mentis homo non videat jactatam ab Rigaltio editionibus, jactatum de cœlo, haud dubie Phaetontem, cujus nota est fabula. In primo nihilominus ad Nationes libro legimus: Sol luget filium fulmine extinctum (Idem, lib. I ad Nation., c. X, p. 576). Quod quidem Esculapio convenit, quemadmodum in superiore articulo annotavimus. Verumtamen quia ibidem vidimus mentionem hujus in Apologetico factam, inde colligi potest ibi Phaetontem, et in libro ad Nationes Esculapium notari. Ab histrione adhuc repræsentabatur Cybele pastorem suspirans fastidiosum, scilicet Atydem. Quam fabulam descriptam vidimus a Minutio Felice (Dissertat. in Minut. Octav., cap. XX, art. 2, et Dissertat, in Arnob., cap. 26, art. 1), et ab Arnebio, qui idcirco ethnicos sic exagitat : Tranquillior, lenior mater magna B efficitur, si Atydis conspexerit priscam refricari ab histrionibus fabulam (Arnob., lib. VII, advers. Gent.)? Antea vero Mater eum dilexit magna: si nepotem, ut avia, res simplex: sin theatra ut percrepant, infamis et perniciosa dilectio est (Id. 1. V). Pergit Tertullianus, atque ethnicos his increpat verbis: Sustinetis Jovis elogia cantari (Tertullian. Apologet., cap. XV, pag. 359), et in libro ad Nationes, elogia modulari (tib. 1 ad Nation., cap. X, pag. 576), sive Jovis vituperationes, et ignominias exprimi histrionum vocibus ac gestibus, et tibiarum modulatione in comœdiis, sicuti Amphitryonis, et aliis certe quam plurimis similibus decantari. Sustinetis quoque Junonem, Venerem, Minervam a pastore judicari ( idem, Apologet. ibid.), nimirum Paride, in monte Ida educato inter pastores, et pastore nuncupato, cujus de his deabus judicium nulli incompertum est. Nihil itaque adjiciemus, nisi quod scite et omnino ad rem nostram apposite Augustinus dixit: Tametsi falsa sint, litigia vel judicia de pluribus diis, et tribus illis deabus, quæ pro malo aureo adipiscendo apud judicem Paridem de pulchritudinis excellentia certasse narrantur, et ad placandos ludis deos, qui delectantur seu veris, seu falsis istis criminibus; inter theatricos tamen plausus cantantur atque saltantur(August. lib. XVIII de Civit., cap. X, pag. 495). Atque ita, ait Auctor noster, deorum majestas, ethnicis non modo non erubescentibus (Tertullian. Apologet., cap. XV, pag. 359), sed etiam, sicuti in editione Regaltii legitur, plaudentibus, in nostris vero membranis, et antiquis editionibus, ac libro ad Nationes lætantibus ( lib. I ad Nation., c. X, p. 576), violabatur et constuprabatur. Urget Tertullianus (ibid.): Quid, quod ( nostri codices manuscripti et antiquæ editiones, ipsum) imago dei vestri ignominiosissimum ( idem alii codices, ignominiosum) caput et famosum vestit. In libro autem ad Nationes: Famosum et diminutum caput imago cujuslibet dei vestit; id est, histrio ignominiosus, et flagitiis famosus, repræsentat cujuslibet dei imaginem. Addit adhuc : Corpus impurum, et ad istam artem effœminatione productum, sive mima impudens Minervam aliquam, vel petulantior mimus Herculem (ibid.), id est, turpia utriusque facta in scena exhibet. Quis C D ethnicis horum numinum divinitatem plane penitusque everti his histrionum actibus, illo spectantium plausu ac gaudio, omnibusque illis tragoediis et comoediis, de quibus plura in superiori dissertatione et aliis locis ibi citatis disputavimus ( Dissertat. in Lactant., cap. XXVII, art. 3)? ARTICULUS III. Quantum gentiles, personam deorum in cavea induti, divinitatem illorum pessumdederint, repræsentantes castratum Alym, vel Herculem vivum ardentem, vel Mercurium cauterio mortuos examinantem, vel Jovis fratrem cadavera gladiatorum cum malleo deducentem, aliique in templis adulteria et lenocinia componentes, quibus deorum majestatem obsoletant. Ab histrionum theatro descendit Tertullianus in caveam, ut ipse loquitur, nec ethnicos ibi religiosiores invenit (Tertullian. Apologet., c. 15, p. 561, et lib. I ad Nation., c. 10, p. 576). Triplicem vero distinguunt caveam, sive potius tres ejus partes, quemadmodum ex Cicerone (Cicer., lib de Senect., p. 412, lin. 37, et lib. de Amicit., p. 422, lin. 13 ), Suetonio ( Sueton., lib. II, § 44), Servio ( Servius in lib. V, Æneid., v. 310, et lib. VIII,v. 635), aliisque discimus. Summa erat, ubi fœminæ, media ubi populus, tertia ubi nobiliores viri sedebant, spectabantque publicos ludos. Tertullianus tamen, quemadmodum Ammianus Marcellinus (Marcell., lib. XIX, p. 550), caveæ nomine designant amphitheatri arenam, in qua pugnabant gladiatores. In suo quippe ad Nationes libro scripsit: Religiosiores estis in gladiatorum cavea, ubi super sanguinem humanum, super inquinamenta pœnarum proinde saltant dii vestri, argumenta et historias nocentibus erogandis, aut in ipsis deis nocentes puniuntur ( Tertull. lib. I ad Nat., cap. X, p. 576). In Apologetico autem simili modo: In cavea, inquit, ubi super sanguinem humanum, super inquinamenta pœnarum proinde saltant dii vestri, argumenta et historias noxiis ministrantes, nisi quod et ipsos deos vestros sæpe noxii induunt (Idem, Apolog., c. XV, p. 361, et lib. I ad Nat. loc. cit. ). Quibus ille verbis significat post gladiatorum certamen, pantomimum, sumpta dei alicujus larva ac persona, descendisse in arenam, et saltasse supra corpora occisorum, aut animam exhalantium, noxiorum, id est, illorum qui, ob crimina sua condemnati, cum bestiis decertare cogebantur. Dic ergo, quam pulchrum ac pium erat deum personatum carnificis fungi officio, aut reorum a bestiis occisorum cadaveribus illudere. Nemo autem illud ab Auctore nostro fictum vel exaggeratum putaverit, quod ipse suismet oculis sæpius vidisse testificatur: Vidimus, ait, aliquando ( Tertullian., ibidem); et in libro ad Nationes: Vidimus sæpe castratum Atym, illum deum ex Pessinunte, urbe videlicet in Phrygiæ magnæ confinio, sub Agdesti monte sita, in qua Atys, teste Pausania, tumalatus ferebatur. Præterea : Qui vivus, ait ille, ardebat, Herculem induerat (Pausan. lib. I, p. 4). Quid autem hisce verbis sibi volujt, nisi in crudelibus illis spectaculis noxios homines et sceleratos sumpta vel Atydis, |