Obrazy na stronie
PDF
ePub

sulis disserit: Claræ, inquit, jam pridem insulæ Delos A jam probatum dixeris Christianos publicarum calami

et Rhodos memoriæ produntur enatæ. Postea minores
ultra Melon Anaphe; inter Lemnum et Hellespontum,
Nea; inter Lebedon et Teon, Hanelo; inter Cycladas
olympiadis 135, anno quarto, Thera et Theresia; inter
easdem post annos 150, Hiera eademque Automate
(Plin., lib. II ibid., cap. 87, pag. 236). Huc etiam
accedit Ammianus Marcellinus, ubi motuum terræ
causas investigat : Brasmatiæ, ait, qui humum moles-
tius suscitantes propellunt immanissimus moles, ut in
Asia Delos emersit, et Hiera, et Anaphane (Marcell.,
lib. XVII, cap. 7, pag. 456). Videsne in his locis me-
morari Delon, et Rirodon, quemadmodum ab ipsomet
Tertulliano? Nonne autem suspicioni locus datur
ex duabus aliis insulis Hiera et Anaphe, sicuti Pli-
nius, vel Hiera et Anaphane, ut Marcellinus scribit, B
factum fuisse ab imperitis librariis corruptum illud
vocabulum Hierannapen. Verum iis facile cedemus,
qui meliora suggesserint..

Superest ultima insula a Tertulliano nominata Co,
vel Cho, ut in nostris codicibus, ac jam citato libro
primo ad Nationes, aut Coro, veluti in antiquis edi-
tionibus, vel Coon, sicut in editione Heraldi. At Pa-
melius corrigendum autumat Coo; quia in Eusebii
Chronico legimus: in insula Coo terræ motu plurima
conciderunt (Chron. Euseb., ad. 38 ann. August.).
Non omnino forsitan male; nam Strabo mentione m
facit insula Kas (Strab., lib. II Geogr., pag. 124, et
lib. X, pag. 489), sicut et alii. Verum quidam nos
monuerunt in Eusebiani Chronici textu scriptum, in
Cypro, idque Seneca testimonio confirmare nituntur. Ċ
Denique quidam suspicati sunt Tertullianum scripsisse
Cea, hancque emendationem probari posse putant his
Plinii verbis, ex insula Cea amplius triginta millia
passuum abrupta subito cum plurimis mortalium rapuit
(Plin., lib. Il Natur. Hist., cap. 92, pag. 239). Nonne
autem huic conjecturæ roboris aliquid inde accedet,
quod postea idem Plinius observat Cos, a Staphylo
Ceam appellari (Ibid., lib. V, cap. 9)? Sed certius
procul dubio id stabilietur, si probari possit Tertul-
Jianum ad Plinii respexisse libros.

tatum caussam non fuisse, teque aliis adhuc probari
non tædeat. Pergit autem ille, et ait: Mare Corin-
thium terræ motus ebibit (Tertullian., lib. de Pall.,
cap. 2); et in libro ad Nationes: Terræ motu mare
Corinthium ereptum est. Opinantur nonnulli eum ibi
allusisse ad urbium Elices et Buræ ruinam, de qui-
bus rursum Plinius: Pontus abstulit Elicem et Buram
in sinu Corinthio, quarum in alto vestigia apparent
(Plin., lib. II Natur. Hist., cap. 92, pag. 259).
Plura si velis, consule Strabonem (Strab., lib. I
Geogr., pag. 59), Pausaniam (Pausan., lib. VII,
pag. 212 et 251), Senecam (Senec., lib. VI Natur.
Quæst., cap. 23, pag. 893), ac missis aliis, Ovidium,
qui canebat :

Si quæras Helicem et Buram, Acheidas urbes,
Invenies sub aquis; et adhuc ostendere nautæ
Inclinata solent cum moenibus oppida summis.

(Ovid. Metamorph. lib. XV, v. 293, etc.),

At paulo antea ille non quidem de urbibus, sed de terris, quas Auctor noster nominavit, hosce fecit

versus:

Vidi ego, quod fuerat quondam solidissima tellus,
Esse fretum, vidi factas ex æquore terras;
Et procul a pelago concha jacuere marinæ,
Et vetus inventa est in montibus anchora summis.
Videsis quæ in superiore dissertatione a nobis in
Arnobium annotata sunt (Dissertat. in Arnob., cap. 6,
art. 3). Sed arguet aliquis hæc ad Tertulliani pro-
positum non sufficere, nisi ratione aliqua ostendatur
mare Corinthium, sicut ille ait, motu terræ ereptum,
et epotum. At huic plene satisfaciet jam citatus a
nobis post Senecam Callisthenes, qui docet urbes
terrasque ab exundantibus aquis posse facile absor-
beri, cum spiritus per occulta foramina illapsus, ter-
ram concutit (Senec., lib. VI natur. Quæst., cap. 85,
pag. 895). Tum etenim fit hiatus, quo omnia absu-
muntur. Quapropter idem Seneca rursus dixit:
Vasta concussio duas suppressit urbes Helicem et Bu-
rim. At Buris et Helice isthmi Peloponnesiaci, seu
Corinthii, urbes erant, quæ aquis mergi non potue-
runt, quin simili casu mare Corinthium absorptum
fuerit. Non totum tamen absorptum est, sed duplex
effecit mare de quo Ovidius:

Quique maris gemini distinet isthmus aquas.
(Ovid. epist. 12, v. 104.)

Qualiter undas

Qui secat, et geminum graciles mare separat isthmos,
Nec patitur conferre fretum, si terra recedat
Ionicum Ægæo franget mare.

At certe ad eum collineasse videtur cum dixit: Memorat Plato majorem Asiæ vel Africæ terram Atlantico mari ereptam (Tertullian., Apologet., cap. 40, pag. 481). Et alio rursus in libro: Plato memorat majorem Asiam aut Africam in Atlantico mari mersum D) Et Lucanus : (lib. I ad Nation., cap. 9, pag. 571). Scriptum siquidem ab eodem Plinio vidimus: In totum abstulit terras, primum omnium, ubi Atlanticum mare est, si Platoni credimus, immenso spatio (Plin., lib. II Hist. natur., cap. 90, pag. 238). Citatus porro ab utroque Platonis locus in ejus Timæo invenitur (Plato., Tim., tom. III, pag. 25), quemadmodum alibi observavimus (Dissertat. in Arnob., cap. 6, art. 3). Cæterum etsi Tertullianus nihil unquam de Plinio hæc scribendo cogitasset, non minus tamen inde confirmatur, quod ille alibi adhuc repetit in Atlantico mari adæquatam Libyam aut Asiam.

(Lucan. lib. II, v. 99.)

Omnibus porro ea cognitu longe faciliora sunt, quæ Tertullianus subjunxit: Vis undarum Lucaniam Italiæ abscissam, in Siciliæ nomen relegavit (Tertullian. Apologet. cap. 40, pag. 481). Paulo autem fusins alio in libro Italiæ quondam latus, Adria Tyrrhenoque quassantibus, mediotenus interceptum, reliquias Siciliam facit, cum tota illa plaga discidii contentiosos æquorum coitus angustis retorquens, novum vitii mari

Sed eum adhuc sequamur, nisi tot exemplis satis induit, non exspuentis naufragia, sed devorantis (Idem,

lib. de Pall. cap. 2). Quæ quidem a compluribus A
geographis, poetis aliisque memoriæ prodita sunt.
Ovidius autem eodem, quem paulo ante citavimus,
loco de Zancle una Siciliæ urbe cantavit :

Zancle quoque juncta fuisse
Dicitur Italiæ, donec confinia pontus
Abstulit, et media tellurem reppulit unda.
(Ovid., lib. XV Metamor. v. 290.)

Laudatus etiam a nobis Lucanus eadem de tota Sicilia, nec semel quidem cecinit (Lucan. lib. II, v. 543, et lib. III, v. 58 et seqq.), quemadmodum Virgilius his versibus :

Hæc loca vi quondam et vasta convulsa ruina,
Tantum ævi fonginqua valet mutare vetustas,
Dissiluisse ferunt, cum protinus utraque tellus
Una foret, venit medio vi pontus, et undis
Hesperium Siculo latus abscidit, arvaque et urbes,
Littore deductas angusto interluit æstu.

(Virgil., lib. II Æneid., v. 414 et seqq.)

Citatis autem his versibus Seneca addidit: Sic hac inundatione, quam poetarum maximi celebrant, ab Italia Sicilia rejecta est (Senec., lib. IV natur. Quæst., cap. 29, pag. 898). Videsis Plinium (Plin., lib. Il natur. Hist. cap. 87, pag. 255), Statium (Stat., lib. III Thebaid. et lib. I Sylvar.), Silium Italicum, Cluverium et alios.

:

excitatæ sunt igne cœlesti, et hominum armis de Sodoma et Gomorrha exustis, atque illorum terra, quæ conantur poma, ac deinde contacta cinerescunt ; de Volsiniis, Pompeiis, seu Tarpeiis igne absumptis ; de clade Cannensi post quam Annibal Romanorum cædes raptorum annulorum modio mensus est, ac de Capitolio a Senonibus occupato.

Ad alias clades igne cœlesti, et hominum armis excitatas venit Tertullianus, ac Sodoma, inquit, et Gomorrha igneus imber exussit (Tertullian. Apologet. cap. 40, p. 482), antequam Israelitæ ex Ægypto migrassent in Palæstinam, ac proinde longe pluribus sæculis, prius quam Christiani, ex illis orti, venissent in mundum. Utriusque autem hujus urbis ruina certissimo sacræ Scripturæ testimonio comprobatur B (Genes. cap. XIX, v. 24). Sed quamvis illud nobis deesset, cladis illius indicium haud dubium ipsa etiam daret, quæ uti Tertullianus loqui amat : Olet adhuc incendio terra; et si qua illic, arborum poma conantur oculis tenus, cæterum contacta cinerescunt (Tertullian., loc. cit.). Ita quidem in manuscriptis nostris codicibus et aliis. Male vero in quibusdam, oriuntur et cernuntur. Nam ellipsis est, et ibi subaudiendum maturescere conantur. Alio autem in libro: Impietas inquit, ignium meruit imbres. Hactenus Sodoma, et nulla Gomorrha, et cinis omnia, et propinquitas maris, juxta cum solo mortem vivit (Idem, lib. de Pall. cap. 2). Verumenimvero narrat Josephus ibi adhuc videri reliquias ignis divini, et quinque oppidorum imagines cineresque renascentes ex fructibus, qui tametsi edulibus similes, manibus tamen attacti, in fumum et cinerem dissolvuntur (Joseph. lib. V de Bello Judaico. cap. 5, pag. 892). Quin etiam Augustinus asserit illud gentilium scriptorum auctoritate corroborari (August. lib. XXI, de Civit. cap. 3, pag. 629). Si quis vero aliquem sibi citari velit, cito quidem dabimus Cornelium Tacitum, cujus hæc sunt verba : Haud procul inde, a Mortuo scilicet mari, campi quos ferunt olim uberes, magnisque urbibus habitatos, fulminum jactu arsisse, el manere vestigia, terramque specie torridam vim frugiferam perdidisse, nam cuncta sponte edita, aut manu sata, sive herba tenus, aut flore, seu solitam in speciem adolevere, atra et inania velut in cinerem vanescunt (Tacit. lib. V Histor. paulo post init.). Sed ethnicus homo, et sacræ

Quid plura! Ante Saturnum aliosque omnes gentilium deos evenerat is, qui totum orbem, sicut ait Tertullianus, cataclysmus abolevit, vel, ut Plato putavit, campestre solummodo (Tertullian. Apologet., cap. 40, p. 481). Brevius in libro ad Nationes: Totum orbem cataclysmus abolevit (lib. 【 ad Nation. cap.9, p. 571); sed uberius alio in libro: Adhuc maris conchæ, inquit, el buccinæ peregrinantur in montibus, cupientes Platoni C probare etiam ardua fluitasse (Idem, lib. de Pall. cap. 2). Nemo est autem, qui non intelligat illum ibi loqui de diluvio universali, quod in sacro Geneseos libro describitur (Genes., cap. VI et VII). Platonem vero ibi corripit, qui arbitratus est hujus diluvii aquas ad summa non pervenisse montium cacumina, in quæ, uti ille somniaverat, pastores plurimi convo. lantes, cum aliis non fecere naufragium (Platon. tom. Il, lib. III de legib. pag. 677; et tom. III Tim. pag. 22). Falsam vero hanc opinionem inde Auctor noster refellit, quod in montibus inventæ fuerint concha et buccinæ, sive buccina, ut ait Plinius, qui ibidem observat hoc minus esse concharum genus, in buccini seu tube similitudinem(Plin., lib. IX natur. Hist. cap. 36, pag. 340, el cap. 33, pag. 528). At paulo antea D Scripturæ ignarus, hanc fructuum immaturitatem Ovidium citavimus, qui conchas et anchoram in summis montibus inventas fuisse testificatur. Atqui generalis illius diluvii tempore nondum erant Saturnus aliique di ab ethnicis deinceps conficti, uti plane demonstrant urbes ab iis conditæ, aut in quibus nati et mortui, vel sicuti in libro ad Nationes, nati, ́morali et sepulti sunt (Tertullian. loc. cit.). De his porro,ac de deorum et idololatriæ origine, in superioribus dissertationibus disputavimus, et adhuc aliqua inferius dicentur.

ARTICULUS III.

De cladibus, quæ ante christianæ religionis primordia

oriri suspicatur ex lacus halitu, quo superfusus terræ spiritus, primum corrumpitur, terramque deinde corrumpit. Nec minus erravit Solinus, qui similiter hunc divinæ vindictæ effectum soli tribuit cœlesti, quo terram hanc tactam fuisse sic enarrat: Longo ab Hierosolymis recessu, tristis sinus panditur, quem de cœlo lactum testatur humus nigra, et in cinerem soluta. Duo ibi oppida Sodomum nominatum, alterum Gomorrhum, apud quæ pomum quod gignitur, habeat licet speciem maturitatis, mandi tamen non potest, fuliginem intrinsecus favillaciam ambitio tantum extimæ cutis cohibet, quæ, vel levi pressa tactu, fumum exhalat et fatiscit in vagum pulverem (Solin. Polyhist., cap. 35, pag. 65).

Postea vero Tertullianus: Sed nec Tuscia, inquit, A
jam tunc atque Campania de Christianis querebatur, cum
Vulsinios de cœlo, Pompeios de suo monte perfudit
ignis (Tertullian. Apologet., cap. 40, p. 485). Rursus
autem alio in libro: Ex hujusmodi nubilo, et Tuscia
Vulsinios pristinos deusta, quo magis de montibus suis
Campania speret, erepta Pompeios (lib. de Pallio,
cap. 2). Sed hæc difficultate sua non carent. Nam
in libro ad Nationes legimus: Vulsinios de cœlo,
Tarpeios de suo monte perfudit ignis ( Idem, lib. I
ad Natio. cap. 9. pag. 54). Qui enim ibi Tar.
peii, hi in aliis duobus libris Pompeii vocantur; ta-
metsi Tertullianus videatur de iisdem populis facere
sermonem. At Pompeii non parum distabant a Tar-
peiis, qui Tarpeium ex septem Romæ montibus unum
incolebant. De hoc autem monte canit Virgilius :

Hinc ad Tarpeiam sedem et Capitolia ducit,
Aurea nunc, olim sylvestribus horrida dumis.
(Virgil., lib. VII Æneid. v. 347.)

Et rursum postea :

In summo custos Tarpeiæ Manlius arcis Stabat pro templo, et Capitolia celsa tenebat. (Ibid. v. 652.)

Ovidium (Ovid. lib. I Fastor., v. 79) aliosque in re satis nota citare nihil necesse est.

B

Pompeii vero oppidum erat in ora Campaniæ : Haud procul, inquit Plinius, adspectante monte Vesuvio alluente vero Sarno amne ( Plin. lib. III natur. Hist. cap. 4. pag. 327). Plinio suffragatur hisce verbis Pomponius Mela: Vesuvii montis adspectus Pom- C peii, Neapolis, Puteoli ( Mel. de Sit. orb. lib. II. cap. 4, § 65). Eadem etiam tradunt Strabo ( Strab. lib. V Geogr., pag. 247) aliique geographi. Seneca autem non solum hujus urbis situm, sed illius quoque ruinam sie descripsit: Pompeios celebrem Campaniæ urbem, in quam ab altera parte Surentinum Sabinianumque littus, ab altera Herculanense conveniunt, mareque ex aperto conductum cingit, desedisse terræ motu, vexatis quæcumque adjacebant regionibus, audivimus, el quidem diebus hybernis nonis februarii motus hic, Regulo el Virginio consulibus ( Senec., lib. VI natural. Quæst. cap. 1. pag. 881 ). Paucioribus tandem verbis Cornelius Tacitus, ubi de Nerone imperatore: Motu terræ celebre Campaniæ oppidum Pompeii magna ex parte proruit ( Tacit., lib. XV Annal. long. post init. ). D Verum hæc non plane conducunt ad Tertulliani propositum, qui hujus urbis excidium non terræ motu, sed igne; nec regnante Nerone, sed ante Christi tempora contigisse asserit. Quapropter si quis illum non de hoc Pompeiorum oppido, sed de Tarpcia arce, cœlesti igne eversa, locutum esse demonstraverit, non multum quidem reclamabimus. Sed observa, quæso, Pompeiorum urbem in altero, quam Vesuvio monte fuisse positam. Atqui si erumpentibus ex illo Vesuvio monte flammis, ante divulgatam christianam religionem aliquando exusta est, nonne hoc tanquam extraordinarium factum a Tertulliano nostro notari poluit?

Minor porro difficultas est de Vulsiniis, sive Volsiniis, quos alibi (Tertullian. Apologet. c. 24, p. 421) uti infra dicemus (Infr. cap. 27. art. 2), Volsinienses nominavit. De his siquidem canit Juvenalis :

Quis timet aut timuit gelida Præneste ruinam,
Aut positis nemorosa inter juga Volsiniis.

Juvenal., satir. 3, v. 181.) Oppidum autem illorum a Strabone appellatur Ouali quod, sicut ait Tertullianus, igne perfusum his Plinius totidemque verbis memorat: Volsinii oppidum Tuscorum nobilissimum concrematum est fulmine. (Plin., lib. II natur. Hist., cap. 52. pag. 207). Tacet tamen ibi quo tempore id contigerit: sed persuasum plerique omnes habent utrumque de eodem intelligendum incendio, quod ante ortos christianos contigit.

Instat adhuc Tertullianus, alioque notissimo omnibus exemplo ethnicos sic urget: Nemo adhuc Roma Deum verum adorabat, cum Annibal apud Cannas per Romanos annulos cædes suas modio metiebatur (Tertull. Apologet.. c. 40, p. 485). Eccui enim ignota est Cannensis pugna, post quam victor Annibal, uti narrat Livius, essundi in vestibulo curiæ jussit annulos aureos, qui tantus acervus fuit, ut metientibus dimidium super tres modios explesse sint quidam auctores. Fama tenuit, quæ propior vero est, haud plus fuisse modio ( Liv., lib. XXIII, § 12). Sed etsi unùm tantummodo modium fuisset, id haud dubie sulficit, ut hos annulos, sicut ait Auctor noster, modio metirentur. Plinius tamen scribit trimodia annulorum ab Annibale missa Carthaginem (Plin., lib. XXXII natur. Hist., cap. 1. pag. 12), totidemque Augustinus (August., lib. III de Civit. cap. 19).

At hic facere omnino non possumus in Rigaltii edi. tione contra codicum nostrorum, et antiquorum editorum auctoritatem in Tertulliani textu omissum per, et scriptum cæde sua. Qua autem ratione, penitus ille siluit. Quam enim habere poterat? Nonne satis ibi deprehenditur Tertulliani stylus, et hic ejus scusus : Annibal post victoriam numerum Romanorum in prælio occisorum singulatim non recensuit, sed modio per eorum annulos meticbatur? Quapropter jam laudatus a nobis Augustinus: Tres modios annulorum aureorum, inquit, Carthaginem misit, quo intelligerent lantum in illo prælio dignitatem cecidisse romanam ut facilius eam caperet mensura, quam numerus : atque hinc strages turbæ cæteræ tanto utique numerosioris, quanto infimioris, videlicet hominum, quæ sine annulis jacebat, conjicienda potius, quam numeranda putaretur (August., lec. cit. ). Sed te non pigeat hunc Angus. tini adire libum, ubi ex hac et aliis cladibus in ethnicos, quemadmodum Auctor noster, argumen.

tatur.

[ocr errors]

Antiquior sane, sed non minus celebris notaque omnibus fuit alia Romanorum clades, cum Capitolium, ut rursum Tertullianus scribit, Senones occupaverunt (Tertullian. Apologet., cap. 40), sive ut in codicibus nostris legimus occupaverant. Sed quid sibi, inquies, yult cum dixit, occupaverunt? Nonne Livius (Liv. lib. V, § 41 et seq.), Augustinus (August., lib. II

de Civit. cap. 22. pag. 51), atque alii, certe quam plu. A leviora fuerint incommoda, quibus solebant homines rimi, constanter asserunt neutiquam expugnatum a antea affligi ac vexari. Senonibus Capitolium, sed Romam tantum ab eis captam? Nihil certe verius. Quamobrem verbum occupaverant, ibi accipitur pro tenuerant obsessum. Atqui tunc Saturnus aliique gentilium dii, uti ait Tertullianus, ab omnibus tam obsidentibus, quam obsessis colebantur. Christiani igitur, qui tunc non erant, neque hujus calamitatis, neque aliarum quas hactenus retulimus, auctores esse potuerunt.

ARTICULUS IV.

Quam perspicue Tertullianus ostendat publicarum calamitatum auctores non esse Christianos, qui iis imminentibus, veri Dei misericordiam duris pœnitentiæ laboribus implorabant; sed gentiles, qui ebriosi, balneis, cauponis, lupanaribus operantibus, aquilicia Jovi immolabant, nudipedalia denuntiabant populo, et nubila de laquearibus exspectabant.

Ethnicis inquirentibus qui, nisi Christiani, deorum hostes infensissimi, publicarum cladium caussa esse poterant, respondet Tertullianus cam in ipsosmet tantum gentiles esse refundendam (Tertul. Apologet. c. 40, p. 487). Etenim : Semper humana, inquit, gens male de Deo, vero et unico, meruit, duplicem ob rationem. Ac primo quidem, ut inofficiosa ejus, quem cum intelligeret ex parte, non requisivit ( Ibid.), id est, cum solo lumine naturali ex parte saltem cognovisset illum revera existere, nec alium esse posse Deum, non CILravit amplius investigare quis ille esset, nec proinde debita illi officia, honoresque debitos persolvere.

Contra vero ethnici, impendente aliqua vel exorta calamitate magis formidanda, Deum verum comessationibus, ebrietate, stupris, adulteriis, et impia falsorum deorum invocatione irritabant. Tum enim quotidie pasti, uti Tertullianus eos allocutus ait, statimque pransuri, balneis, et cauponis, et lupanaribus operantibus, aquilicia Jovi immolatis (Ibid. ). Et hæc quidem sunt totidem ejus verba in nostris manuscriptis libris, nisi quod in eis scriptum est, cauponiis, quo nomine Justinus historicus utitur, sed addidit artibus (Justin. lib. I). Eadem legimus in antiquis ejusdem Apologetici editionibus, nisi quod scriptum est, cauponis operati, sed in aliis melius operantibus, hoc est, B operam suam subministrantibus. Verum Rigaltius nullo codice citato, ac propria procul dubio auctoritate penitus delevit priora hæc verba, quotidie pasti, statimque pransuri. Itane ergo editori licet auctoris sui textum, nulla ratione allata, corrigere, vel potius corrumpere? Tertullianus enim christianos opponit ethnicis, ostenditque quam diverso utrique modo ingruentem publicam calamitatem a se deprecarentur. Tum vero christiani, inquit, sacco et cinere sorditati, nullum totis diebus capiebant cibum. Ethnici contrario non exspectata hora prandii, cibos antea prægustabant, mox lautius in cauponis pran suri. Postea balnearum recreabantur voluptate, atque in omni stupro sese in lupanaribus volutabant.

C

Secundo, eadem gens humana alios deos sibi insuper commentata est, quos coleret. Non amplius itaque quærendo magistrum innocentiæ (Ibid.) et scelerum vindicem, eo derelicto, in idololatriam et omne flagitiorum genus sese præcipitem dedit. Deum ergo ethnici, quem recognoscendo, ac sicut par erat colendo, propitium habere poterant, sua ob crimina iratum experti sunt. Non Christiani igitur, qui Deum verum cultu debito et piis operibus semper coluere, publicarum calamitatum caussa erant, sed ingrata ipsorummet ethnicorum gens, quæ illum adspernata est, et idololatria, aliisque sceleribus gravissime offendit. Totam autem hanc argumentationem his corroborat, quæ, orta clade aliqua aut imminente, ab utrisque christianis et gentilibus agebantur. Cum enim ab im- D bribus, inquit, æstiva hyberna suspendunt fœcundos, ut paulo antea diximus (Ibid. ), ac desideratos maxime imbres; et annus in cura est, sive de illius timetur sterilitate, aut sicut alibi ipse loquitur, cum stupet cœlum, et aret annus (Tertull., Apolog. loc. cit. et lib. de Jej., c. 16), tum christiani jejuniis aliisque durissimis pœnitentiæ laboribus, de quibus supra egimus ( Supr., cap. 14. art. 1 et 2. cap. 15. art. 1.`), infinitam Dei misericordiam grata vi exorabant. Quo quidem factum est, quemadmodum ille jure merito animadvertit (Tertullian, Apologet. cap. 40), ut ab eo tempore, quo christiani vitæ sanctimonia et hisce piis operibus iniquitates sæculi temperavere, multo

Alio præterea idololatriae crimine verum irritabant Deum. Nam, eo repudiato, immolabant aquilicia Jovi. Aquilicium autem sive aquælicium, teste Festo, dicitur, cum aqua pluvialis remediis quibusdam elicitur, ut quondam, si creditur, manali lapide in Urbem ducto (Fest. cap. 20. de verbor. Signif. ad v. Aqualicium ). Quis vero sit manalis ille lapis, si quæras, tibi idem Festus respondebit: Manalem lapidem vocabant petram quamdam, quæ erat extra portam Capenam juxta ædem Martis, quam cum propter nimiam siccitatem in Urbem protraherent, insequebatur pluvia statim, eumque quod aquas manaret, manalem lapidem dixere ( Idem. ad. v. Manualis). Siccitatis itaque tempore hunc lapidem ex Martis æde protrahentes, sacra faciebant Jovi, haud dubie Pluvio, sive Pluviali, qui a Pausania úfTios ( Pausan. lib. II. pag. 61. lin. 44 ), ab aliis dμɛpros Zɛú; appellatur. Unde Tibullus de Ægypto hæc canebat : Te propter nullos tellus tua postulat imbres, Arida nec Pluvio supplicat herba Jovi.

(Tibull. lib. I, eleg. 7. v. 25 et 26.)

Ad hæc vero, ethnici illo siccitatis tempore, nudipedalia populo denuntiabant. Mos enim illis fuit quibusdam diebus festis aut solemnibus templa nudis pedibus adire. Ovidius enim Vestalia hisce versibus

celebrat :

Forte revertebar festis Vestalibus, illa

Qua nova romano nunc via juncta foro est.
Huc pede matronam nudo descendere vidi.
Obstupui tacitus, sustinuique gradum.
(Ovid., lib. VI Fastor. §9.)
Postea vero quam mortuum Augusti imperatoris cor-

pus solemni pompa crematum est: Reliquias, uti A dere obruti gentiles, mira pertinacia cedere nun

narrat Suetonius, legerunt primores 'equestris ordinis tunicati, et discincti, pedibusque nudis, ac in mausoleo condiderunt (Sueton. lib. II, in Vit. August. § 100). Quidam insuper opinati sunt ad hunc ritum spectasse Juvenalem, ubi de gallis Matris deum sacerdotibus hæc cecinit:

Inde superbi

Totum regis agrum, nuda aç tremebunda cruentis Erumpet genibus. (Juvenal. satir. 6, v. 466.) Simili quoque modo Seneca scripto tradidit: Cum sistrum aliquis concutiens ex imperio mentitur, cum aliquis secandi lacertos suos artifex brachia atque humeros suspensa manu cruentat, cum aliqua genibus per viam repens ululat (Senec., lib. de Vit. beat., cap. 27, pag. 640). Sed hic, sicut Juvenalis, de iis potius dis- B serit, qui genibus nixi gradiebantur, quam qui pedibus nudis ibant in templum, ubi deos suos precarentur. Magis igitur ad Tertulliani propositum citata Ovidii verba conducunt.

Nudis itaque pedibus incedentes ethnici, veniebant in Capitolium, ait Tertullianus, id est, templum Jovis Capitolini, ibique quærebant cœlum pluvium, ac nebula fœcundis imbribus gravida exspectabant de laquearibus illius nimirum templi, in quo summum Jovem suum habitare perperam arbitrabantur.

Quamvis autem ibi Auctor noster dixerit hoc ipso calamitoso tempore nullum ab illis prætermissum intemperantiæ libidinisque crimen; alio nihilominus in libro testificatur quosdam non solum pedibus nudis, C verum positis etiam dignitatum insignibus, quamdam præ se tulisse pœnitentiæ speciem. Nam alio in libro: Cum stupet, inquit, cœlum, et aret annus, nudipedalia denuntiantur, magistratus purpuras ponunt, fasces retro avertunt, precem indigitant, kostiam instaurant (Tertull. lib. de Jejun. cap. 16).

cap.

quam volebant; sed intorta a Christianis tela in ipsos retorquere quoquo modo conabantur. Si Christiani, inquiebant, publicarum cladium non sunt revera auctores, cur illoruni Deus, si omnipotens sit et justus, adeo tranquille patitur eos iisdem calamitatibus, ac cæteros homines noxios ac sceleratos, vexari, lædi et opprimi? Respondet Tertullianus hoc telum retorqueri plumbea plane et hebeti cæcutientium hominum manu, qui æternas summi Dei dispositiones omnino ignorabant (Tertull. Apologet, cap. 41). Nam hic supremo post mundi finem judicio bonos discernet a malis, hosque pro merito sempiternis aut suppliciis aut præmiis afficiet. Interim vero voluit omnibus communia esse hujus vitae commoda et incommoda : ut pari, inquit, consortio omnes experirentur (Ibid.), aut lenitatem ejus aut severitatem, illamque diligerent, et hanc metuerent. Publicæ igitur calamitates Christianis erant in admonitionem officii, ethnicis vero in scelerum castigationem. Nec urgere hi poterant id ab ipsis christianis perperam fictum. Nam hæc, pergit ille, ita didicimus apud ipsum Deum (Ibid.), hoc est, in sacris Veteris et Novi Testamenti libris (Matth. cap. V. v. 45, et cap. XIII. v. 49, et cap. XXV. v. 32 et seqq.), quorum summam, ut superius vidimus (Supr. 8. art. 1 et 5), demonstraverat auctoritatem. Secundo respondet Christianos nullis rebus adversis in hoc mundo afflictari, sed potius lætari (Tertull. loc. cit.); quandoquidem nihil gratius cariusque habebant, quam de hoc mundo exire, ut citius æternam illam consequerentur felicitatem, quam certissimis ac divinis oraculis sibi nec aliis promissam fuisse certo certius noverant. Ethnici vero nequibant simili modo hujus argumenti, quod in eos solos valebat, vim unquam infirmare. Nam si illorum dii mundum propter Christianos, hostes suos, publicis premebant calamitatibus, non sine ingrati animi vitio patiebantur illos cultores suos iisdem cladibus involvi: Quos, ut recte ait Tertullianus, separare debebant a meritis Christianorum (Tertull. ibid.). Postquam vero expositas a nobis in eorumdem Christianorum gratiam rationes protulit, ethnicos his affatur verbis: Si vero ab eis, quos colitis, omnia vobis mala eveniunt nostri caussa, quid colere perseveratis tam ingratos, tam injustos, qui magis vos in dolorem (MSS. nostri in dolore) Christianorum adjuvare et asserere debuerunt, quos separare deberent a meritis Christianorum (Ibid.). Vides hæc posteriora verba bis repeti, quæ idcirco Rigaltius tanquam præpostere addita, in sua editione contra codicum omnium, sive editorum, sive manuscriptorum fidem, penitus abstulit. Verum quid, amabo te, prohibuit quominus Tertullianus adversus ethnicos disputando, eadem verba, quibus thesim suam proposuit, post allatas ad eam probandam rationes iterum repeteret?

Verum his idololatriae operibus nihil plane nec a diis suis, qui nulli erant, nec a vero et omnipotente Deo, qui solus omnium bonorum largitor est, impetrare unquam poterant. Quis autem jam non intelligit quam vera certaque sit Tertulliani nostri, eosdem gentiles alloquentis, conclusio: Vos igitur importuni rebus humanis, vos rei publicorum incommodorum vos malorum illices semper, apud quos Deus spernitur, statuæ adorantur (Idem. Apologet. cap. 41. pag. 488). D In quibusdam editionibus ilices semper. Summa enimvero impietate falsos deos, statuasque adoratis, ac verum repudiatis Deum, qui impios et sceleratos homines publicis calamitatibus merito castigat. Ipsimet ergo ethnici publicarum calamitatum revera auctores erant, minime vero christiani qui verum Dcum adorantes, poterant utique ab eo postulata obtinere.

ARTICULUS V.

Examinantur allata a Tertulliano rationes, ob quas Deus patitur Christianos publicis calamitatibus affligi, et cur eæ pro ethnicis valere non possint.

Gravissimo tot tantorumque argumentorum pon

At hæc, inquiet aliquis, tanti non sunt momenti, quanti scire interest unde ille conficere potuerit deos gentilium, si quis in eis grati et æqui animi sensus fuisset, debuisse illos, in publicis calamitatibus se

« PoprzedniaDalej »