powieści albo naśladowali. Obudziła się chęć stwórzenia historyczno-polskiej powieści, ale długi czas tylko próbki robiono. Było też rzeczywiście wiele przeszkód do zwalczenia, nie wyszło jeszcze tyle pamiętników, jak teraz posiadamy; nie mieliśmy dokładnie skreślonego życia domowego przodków naszych, zwyczajów, obyczajów, jednem słowem wewnętrznego życia. Znaleźli się jednak pisarze, co rzeczywiście położyli zasługi przełamaniem pierwszych lodów i utorowaniem drogi dla następnych.

1

1) Tu umieszczamy KLEMENTYNĘ Z TAŃSKICH HOFMANOWA której dzieła nauczające powszechnie są uwielbiane i cenione, a która przez swoje pisma wywarła na młode po kolenie wpływ tak wielki, jak żadna dotąd kobieta. Urodzona 23 listopada 1798. Dziad jej i babka zginęli okrutną śmiercią w czasie rzezi na Pradze, kiedy ją Suwarów zdobył. Ojciec zaś, człowiek uczony, obywatel i urzędnik gorliwy, po stracie rodziców, urzędu, majątku, usunął się od świata, i osiadł w zaciszy wiejskiej. W skromnym domku, pod słomianą strzechą, przyszła na świat Klementyna. Przy→ zwyczajona za młodu do ubóstwa, do oszczędnego życia, nawykła zawczasu do pracy, do rzędności i umiarkowania, a ra→ zem do łagodności, uprzejmości i pokory względem bliźnich. Uczucia jej i wyobraźnia szczęśliwie się rozwijały w zaciszném ustroniu pośród cnotliwych osób. Szczęśliwy kto pierwsze lata spędził na wsi, tam dusza nasza dotyka się Boga bliżej w dziełach jego, obejmujących nas zewsząd. Na wsi czujemy ciągłą potrzebę opieki i błogosławieństwa bożego, w mieście przeciwnie, człowiek zdaje się sobie wystarczać. W mieście wszystko sztuczne, ciasne prawie nieboskie. Ale pobyt i w wielkiém mieście potrzebny jest do rozwinięcia rozumu człowieka i nabycia wiele pożytecznych nauk. Klementyna która miała być nauczycielką dla drugich i tę szkołę przejść musiała nie dla zewnętrznej ogłady i wykwintnych obyczajów, gdyż tego niepotrzebowała, albowiem każda osoba skromna, niewinna, pobożna, naturalnie jest dobrze wychowana i pięknie ułożona. Wszedłszy w wyższe towarzystwo,

gdzie zwykle panują kłamstwo, udanie i przesada, umiałą tego uniknąć, a to tylko wciągała w siebie, co było prawdziwie pożyteczném i godném. Tak się kształcąc, doszła do' 18 roku życia swego. Kształciła się najwięcej na francuzkich książkach; bo takie bylo dawniej złe wychowanie u nas, że pierwėj uczono obcego języka niż ojczystego. Szczęśliwy jednakże dla niej przypadek zdarzył, iż spotkała człowieka. z duszą chrześciańską i polską, który jej nowy świat otworzył. Byłto wieszcz narodowy, znany z cnót swoich i nauki Kazimierz Brodziński, Klementyna odczytawszy jego wiersz tęskny i palący, pod tytułem: Żal za pulskim językiem w Pain. Wars. uczuła w sobie żądze doskonałego obeznania się z ję◄ zykiem i dziełami polskiemi. Od razu wzięła się do czytania ksiąg Jana Kochanowskiego, Skargi, Reja, Górnickiego, Krasickiego, Trembeckiego, Woronicza i innych znakomitych pisarzy, i niebawem do tej doskonałości przyszła, że mogła ich oceniać, i tak piękne myśli swoje wylewać na papier, jak oni. Pierwsze pisma Klementyny ukazały się w Pamiętniku Warsz., zachęcona ich powodzeniem wydała Pamiątkę po dobrej matcé, i od téj chwili jej wziętość lite→ Facka, ustaliła się od razu. Widać, że trafila w potrzebę rzasu, że właśnie matki łaknęły tego pokarmu, kiedy pomienioną książkę ośm razy przedrukowano. Amelia matka w 3 tom. i Wiązanie Helenki w 2ch częściach, były dalszemi jej pracami ogłoszonemi; nareszcie zaczęła wydawać Rozrywki dla dzieci, które wychodziły nieprzerwanie lat pięć i były od wszystkich czytane z zajęciem. W r. 1825 z nalegania Kossakowskiego członka komissyi oświecenia przyjęła posadę eforki a w r. 1826 professorki w Instytucie guwernantek czyli nauczycielek; jeszcze większy dano dowód zaufania, gdy w r. 1827 zrobiono ją nadzorczynią i wizytatórką wszystkich szkół żeńskich w Warszawie. Tak ważne jéj zatrudnienie, obok imienia znanego w literaturze, uczyniły dom Klementyny ogniskiem najświatlejszych osób stolicy, a razem szkołą dla młodzieży wychodzącej na świat. Życie towarzyskie, wieczorne zgromadzenia, wielce mogą się przy

kładać do rozpowszechnienia światła i dobrych obyczai, jeżeli niemi myśl wyższa kieruje. W rozmowie krótkiej i jasnéj człowiek udziela odkrycia i postrzeżenia nieraz długiemi laty prac, poszukiwań i natężenia umysłu nabyte; wreszcie téż w rozmowie łagodzą się przesadzone wyobrażenia, zuchwałe sądy, a natomiast nabywa się zdań gruntowniejszych. Klementyna zgromadzając w stolicy takie towarzystwa naukowe, i sama drugim udzielała swojej nauki i wynosiła z nich niepoślednią korzyść. W r. 1829 połączyła się ślubem małżeńskim z Karólem Hofmanem, mężem znanym z naukowych prac i znalazła w nim domowego, światłego a bezstronnego doradzcę. Jednakże wypadki krajowe wyrwały ją z zakresu jéj życia literackiego i nauczycielskiego. W roku 1831 dnia 14 października odjechała do męża przebywającego we Francyi, przy tém odjeździe jako w dowód szacunku i miłości damy warszawskie przesłały jej adres pożegnania z dołączonym złotym pierścieniem na pamiątkę, i tam przeniosła cnoty swoje domowe i publiczne. Dla wszystkich zawsze uprzejma, gościnna, pobożna, cichym czynem raczej niż głośném słowem, jak na niewiastę przystoi, cudem najrzadszym zyskała serca wszystkich. Zdrowie Klementyny zawsze słabe, coraz się bardziej chyliło do upadku. Nie zwalniała przecież w pracy. Jak mocna niewiasta Salomonowa, chleba leniwie nie pożywała, pracując wciąż dowcipem rąk swoich. A kiedy pióra trzymać nie mogła, jeszcze czytała, kiedy i czytać trudno było, dyktowała. Podróż do Włoch i Rzymu odbyta zamiast ją wzmocnić na zdrowiu, do reszty osłabiła ciało. Powróciwszy do Paryża nagle i niespostrzeżenie zasnęła w Panu w Passy na dniu 21 września 1845 jak gdyby i skon chciała mieć cichy i śmiercią samą niechciała być głośną. Wszystkie pisma téj otoczonej powszechną czcią Polki tchną nieograniczoną miłością ziemi i mowy rodzinnej. Dzieła jej są: 1) Wybór pism, wydanie nowe przejrzane i poprawione przez autorkę 10 tom. w 12 z 10 rycinami, Wrocław 1833. Zawiera tom I pamiątka po dobrej matce, tom II i III powieści historyczne, tom IV

biografie znakomitych Polaków i Polek, tom V i VI opisy różnych okolic, tom VII i VIII powieści moralne, tom IX listy o wychowaniu, tom X rozmaitości. 2) Nowa bibliteczka poświęcona dzieciom i młodym paniekom, tomików 5, Wrocław 1842 2gie wyd. 1843. 3) Krystyna powieść 3 tomy, Lipsk 1839 2gie wyd. 1841. 4) Karolina powieść, Lipsk 1839 2 tom 2 wyd. tamże 1841. 5) Jan Kochanowski w Czarnolesie obrazy z końca XVI wieku 2 tomy, Lipsk 1842 2gie wyd. 1845. 6) Święte niewiasty 2 tomy, Lipsk 1843 przedruk u Merzbacha Warsz. 1844. 7) Pismo święte wybrane z ksiąg starego i nowego zakonu, objaśnione uwagami pobożnych uczonych i ofiarowane matkom i dzieciom polskim 2 tomy, Lwów 1846 z 57 obrazkami na stali. 8) Podarek dobréj matki czyli powieści moralne 3 tomy, Wilno 1850. 9) Opis przejazdu przez Niemcy w listach Waclawa do siostry swojej Jadwigi, Lipsk 1844. 10) Książka do nabożeństwa dla Polek, Kraków 1836. 11) Pisma pośmiertne w 9 tom., Berlin 1848. Tom I-III Pamiętniki 3 tomy, IV-VI O powinnościach kobiety 3 tomy VII-IX. Rozmaitości 3 tomy.

2) FRYDERYK hr. SKARBEK b. professor uniw. warsz. pracował w różnych gałęziach umiejętności, pozyskał sobie imie jako powieścio-pisarz i dramaturg. On najwyżej stanął w tym okresie z pisarzy powieści, gdyż najlepiej pojął ducha czasu. Jego powieści są: Pan Antoni, Warsz. 2 części 1824. Podróż bez celu 2 tomy, Warsz. 1824. Pan starosta 2 tomy, Warsz. 1826. Tarto 3 tomy, Warsz. 1827 Damian Ruszczyc powieść z czasów Jana III 3 tomy, Warsz. 1827. Życie i przypadki Faustyna Felixa na Dodoszach Dodosińskiego 2 tomy, Wrocław 1838. Wszystkie dziela powyższe wyszły w Wrocławiu w 7 tom. 1840. Pamiętniki Seglasa, Warszawa 1845 i Wroclaw 1847. Utwory dramatyczne są następujące: Popas, Zona Fradiavola, Czemuż nie byłam sierotą? Intryga w Straganie, Po pijanemu, Biuraliści, Przez sen, Pan Kwiryn i wiele innych powieści. Pan starosta, Przypadki Dodosińskiego i Pamię

tniki Seglasa najwierniej malują koloryt czasów które przedstawiają. W Krotochwilach Skarbek trafnie oddał charakterystyczne zwyczaje ludu wiejskiego i miejskiego.

3) FELIX BERNATOWICZ ur. dnia 18 maja 1786 r. we wsi Opuszata w Augustowskiem, nauki pobierał w Wilnie i w liceum krzemienieckiem. Zawód swój pisarski rozpoczął od sztuk dramatycznych, ale przekonawszy się, że nie ma zdolności odpowiednich, zaczął się sposobić na powieścio-pisarza i zbierać potrzebne ku temu materyały. Oprócz gorliwéj pracy w najzamożniejszych bibliotekach dla obznajmienia się z miejscowością okolic, które zamierzył opisać, zwiedził Wilno, Kiernów, Krewy, Antokol, Troki i inne; w r. 1820 wydał owoc swych studii: Pojata córka Lezdejki, albo Litwini w XIV wieku, która wielkie zyskała powodzenie. Byłyto czasy kiedy Walter-Scott w całej Europie, a więc i u nas był powszechnie czytany: Bernatowicz na którego szkocki pisarz wpływ swój wywarł, co i w formie widoczne, pisząc nadto narodowe powieści, słuszne zyskiwał oklaski. Pojata została przełożona na język rossyjski, francuzki i niemiecki. 1sze wyd. Warsz. 1826, 2gie w Puławach 1829 3cie w Wilnie 1839 4 tomy w 12ce. 2) Nałęcz romans z dziejów Polski 2 tomy, Warsz. 1828. 4) Powieści z podań i obyczajów krajowych, Warsz. 1834. Nieszczęśliwa choroba umysłowa przerwała jego pracowite życie w r. 1836, Pochowany w Łomży na smętarzu z skromnym nagrobkiem: „Tu leży Felix Bernatowicz autor Pojaty."

4) ELŻBIETA z hr. KRASIŃSKICH JARACZEWSKA ur. w r. 1792 † 1834. Napisała powieści: Zofia i Emilia w 2 tom. Warsz. 1827. Wieczór adwentowy w 2 tom., Warsz. 1828. Pierwsza młodość, pierwsze uczucia w 4 tomach, Warsz. 1829. Wszystkie razem wydane w IV tomach w Lipsku 1845. Powieści te są to obrazy z życia towarzyskiego współczesnego. Osoby więc i wypadki w tych powieściach są to osobne, codzienne wypadki wzięte ze sfery, koła, które autorka znała wyłącznie. Moralność cechuje wszystkie pisma