kopalnych Warsz, w druk. XX. Pijarów 1781 w 8ce 2 tomy z figurami. W I tomie jest o rzeczach kopalnych w powszechności, dalej o wodach mineralnych, solach, tłustościach ziemnych i ziemiach. W II o kamieniach, klejnotach, kruszczach itd. 3) Botanika dla szkół narodowych w Warszawie u XX. Pijarów 1785 z figurami. Dzieło to podług planu Pawła Czempińskiego Dra Medycyny przez Krzysztofa Kluka ułożone, przez komissyą edukacyjną za dzieło elementarne dla użycia szkół przepisane było. 4) Dykcyonarz roślinny w którym podług układu Lineusza są opisane rośliny, nietylko krajowe, dzikie, pożyteczne, albo szkodliwe, na roli, w ogrodach, oranżeryach utrzymywane, ale oraz i cudzoziemskie któreby w kraju pożyteczne być mogły, albo z których mamy lekarstwa, korzenie, farby i t. d. w Warszawie w drukarni ks. Pijarów 1786 i 1788 w 8ce 3 tomy. Dzieło to podniosło sławę ks. Kluka jako znakomitego ojczystego botanika.

Najznakomitszym badaczem ziemi naszej w przedmiocie Geologii w tym okresie jest: Stanisław Ksawery Staszłe. Urodził się roku 1755 w miasteczku Piła w Wielkopolsce. W roku 1781 pozyskał probostwo w Turobinie, lecz spostrzegłszy iż mu niepodobieństwem było dzielić się między obowiązki pasterza ludu i nauczyciela młodych Zamojskich, a jako literat mając w zamiarze ważne naukowe prace, przy tém czując że stan kapłański wymaga zupełnego poświęcenia nie tylko trzodzie ale obrządkom i pobożności tak wewnętrznej jak zewnętrznej, a nie czując w sobie bądź skłonności, bądź zdolności do niego, zrzekł się probostwa.

W r. 1785 zjawia się pierwszy owoc głębokich rozmyHań nad Polską, nad naturą jej rządu, nad wychowaniem publiczném i obywatelskiém młodzieży, pod tytułem: Uwagi nad życiem Jana Zamojskiego Hetmana i Kanclerza W. koronnego, przystosowane do teraźniejszego stanu Polski. b. m. r. Epoki natury przez p. Buffon w języku francuzkim przez X. Stanisława Staszica wytłomaczone na ję

zyk polski, z dodaniem myśli i niektórych uwag w Warszawie u Gröbla 1786 w m. 8ce. Wydanie drugie pomnożone uwagami nad ziemią polską w Krakowie u Maja 1803. 2) O ziemiorodztwie Karpat rozprawa I w Warsz. u XX, Pijar. 1805. Rozprawa ta, równie jak i następne zamieszczone są w Rocznikach Tow. przyj. nauk w tomach VI, VII i VIII. Nakoniec wyszło osobne całe dzieło zawierające 12 rozpraw pod tytułem: X. Stanislawa Staszica o tiemiorodztwie Karpatów i innych gór i równin polskich. Warszawa w druk. rząd. 1815 w 4ce z tablicami i mappami. Jestto owoc długoletniej pracy i mozolnych badań uczonego męża. Dzieło to stanowiące pierwszy opis ziemi nászéj, wiele zawiera ciekawych i ważnych myśli. Jakkolwiek nowsze postrzeżenia odkryły w nim niektóre niedokładności, zostanie ono niemniej na zawsze podstawą i przewodnikiem do dalszych geologicznych poszukiwań na przestrzeni kraju przez Staszica zwiedzanego. Terminologia przez Staszica używana, odznacza się tworzeniem wyrazów nie zawsze szczęśliwém, które w pospolitym języku częstokroć inne znaczenie utarte mają; lub też wskrzeszeniem dziwnych wyrazów w pewnej tylko może miejscowości kraju mogących być zrozumianemi, zresztą w brzmieniu dla ucha twardych a nic nie malujących. Pisownia dzieła tego jest wszystkim pismom Staszica właściwa. Wydanie 2gie tegoż dzieła znajduje się w zbiorze 9 tomów w których jest umieszczone tłum. Iliady Homera i Poema o rodzie ludzkim z wymyślonemi przez siebie nowemi wyrazami i obrotami, wydanie z niesłychanym przepychem. Z tego dzieła bodaj kilka egzemplarzy ocalało.

0. CHEMIA.

W drugiej połowie 18go wieku ukazały się w Polsce następne dzieła w przedmiocie chemii:

1) JĘDRZEJ ŚNIADECKI brat młodszy Jana, urodził się w miasteczku Żninie z Andrzeja i Franciszki małżonków d. 30 listop. 1768. Początkowe nauki odbył w Trzemesznie; po zgonie ojca dla dalszego wychowania był odesłany pod

okiem Jana do Krakowa, gdzie wyborny wykład anatomii Szastera w uniwersytecie zjednał go na zawsze nauce lekarskiej. Po trzech leciech z Krakowa w lipcu 1791 r. udał się do Wiednia dla obejrzenia licznych zakładów tej stolicy z medycyną związek mających, a po dwu miesięczném tam pobyciu do Pawii, gdzie przez dwa lata poświęcał się zgłębianiu swéj sztuki pod najsławniejszymi 18go wieku mistrzami Woltą, Spalancanim, Moskatim i Janem Piotrem Frankiem. Ztąd wyjechał do Edymburga, gdzie w głównej szkole która już wówczas kwitnąc, najpierwszych uczonych w Europie w filozofii i sztuce lekarskiej wydała, zostawał Śniadecki dwa lata, i jeszcze lepiej w języku angielskim się wyćwiczył, łaciński i włoski posiadał już doskonale. Tamto rzucił pierwsze zasady gienialnych pomysłów późniejszego dzieła swego, Teorya jestestw organicznych w łacińskim języku, pod napisem: Ideae phisiologicae. Niemogąc zaś równie jak pierwėj dla ciągłych zaburzeń politycznych we Francyi zwiedzić Paryża, udał się z Hollandyi do Wiednia i w tamtejszéj akad. rok jeszcze cały pomnażał nabyte już w innych wiadomości. Powołało go ztamtąd zaszczytne wezwanie na professora odradzającej się wówczas szkoły głównej litewskiej i w lutym 1796 r. opuścił Wiedeń. Po drodze do Wilna zwiedził po raz ostatni Kraków, zabawił czas niejaki na Wołyniu i w r. 1797 otworzył w Wilnie kurs chemii i farmacyi. W 1800 r. wydał Początki chemii pierwszą książkę oryginalną w języku polskim traktującą. Dzieło to było długo wybornym i jedynym przewodnikiem w tej nance dla młodzieży, stanowi piękny pomnik w jej historyi, twórcę zaś swego okryło prawdziwą sławą, jako ojca nomenklatury chemicznej w języku rodowitym. Lecz najważniejszém dziełem jego, była Teorya jestestw organicznych, której tom I wyszedł w Warszawie 1804 r. zjednało mu ono słusznie w kraju i za granicą imie znakomitego fizyologa. W r. 1811 wydał 2gi tom w Wilnie Teoryi jestestw organicznych. Ten to genialny płód prac jego ustalił sławę, którą się okrył jako jeden z pierwszych fizyologów w Europie, czego powtórne już tłumaczenie przez Ję

drzeja Neubig wydane w Norymberdze 1821 r. nowém było dowodem; w roku 1822 po 25 latach sprawując z jak największą gorliwością urząd professora Chemii przy uniwersytecie, wziął uwolnienie od służby jako emeryt, lecz ledwie użył dwuletniego spoczynku, z nalegania zwierzchności objął katedrę kliniki i takowej już do skonu swego nie rzucił. Um. dnia 11 maja 1838. Wszystkie pisma wyszły w Warszawie u Aug. Glücksberga 1840 pod tytułem: Dzieła Jędrzeja Śniadeckiego wydanie Michała Balińskiego T. 6.

D. FIZYKA.

1) JÓZEF ROGALIŃSKI ur. 1728 w wojew. pozn. mając lat 15 wstąpił w Krakowie do zakonu Jezuitów; po odbytych naukach był posłany do Paryża, gdzie się uczył matematyki i fizyki przez dwa lata. W Rzymie ćwiczył się w naukach teologicznych. Tak udoskonaliwszy się, miał sobie powierzony urząd professora fizyki doświadczalnéj, przełożonego muzeum i obserwatorium astronomicznego w Poznaniu i obowiązki te sprawował do r. 1773.

Rogaliński wydał w 4 t. pierwszy raz widzianą w języku polskim fizykę doświadczalną pod tytułem: Doświadczenia skutków rzeczy pod zmysły podpadających na publicznych posiedzeniach w szkołach poznańskich S. J. na widok wy'stawione i wykładane przez etc. Poznań 1765 a teraz w r. 1771 powtórnie do druku podane. Tom. 4 w 5 częściach w 4ce mniejszej z wielu figurami. Po zniesieniu Jezuitów, został najprzód archidiakonem śremskim przybranym przez Bogusława Chłapowskiego dnia 23 października 1775. Roku zaś 1779 dnia 12 lipca po śmierci Andrzeja z Mirów Myszkowskiego zostaje dziekanem katedralnym poznań. Umarł d. 5 listopada 1802.

2) JÓZEF HERMAN OSIŃSKI Pijar rodem z Mazowsza, żyjący od 1738 do 1802, przez lat 30 nauczyciel fizyki experymentalnej, wydał: 1) Fizyka najnowszemi odkryciami pomnożona. Warszawa r. 1801. 2) Nauka o gatunkach i szukaniu rudy żelaznej topieniu jej itd. Warsz.

1782. 3) Opisanie polskich fabryk żelaza, z dziewięciu rycinami. Warszawa 1782. 4) Gatunki powietrza odmiennego od tego w którém żyjemy. etc. Warszawa roku 1783. 5) Robota machiny powietrznej. Warsz. 1784. 6) Sposób ubezpieczający życie i majątki od piorunów. Warszawa 1784 roku.

§ 113.

Nauki matematyczne i astronomiczne wzniosły się do najwyższego stopnia.

1) ANDRZEJ GAWROŃSKI ur. się we wsi Wielkipiasek w Sandomir. 1744, † jako biskup krakow. 1813. Komissya wezwała uczonych do napisania dzieł elementarnych skutkiem tego wezwania napisał Lulier, w Polsce bawiący Francuz, Genewczyk, dzieło elementarne matematyki, które wybornie ks. kanonik Gawroński przetłumaczył, a komissya edukacyjna wszystkim szkołom do używania przepisała. Dzieła te składają się: 1) (Luliera) Jeometrya dla szkół narodowych 2 tomy, z których Iszy jeometryą płaszczyzn, 2gi naukę o bryłach zawiera. Warsz. 1780 w 8ce. Potém po kilka razy przedrukowana w Warszawie, Krakowie i Wilnie. 2) (Luliera) Arytmetyka dla szkół narodowych, wiele razy przedrukowana. Jedno z późniejszych wydań z przydatkiem o nowych miarach i wagach w Warsz 1809. 3) (Luliera) Algebra dla szkół narodowych. Warsz 1782 w 4ce 352 str.

2) JÓZEF CZECH ur. w r. 1762 w Krakowie, zmarły d. 24 listop. w Krzemieńcu 1810. Professor w akademii krak. później dyrektor gimnazium wołyńs. w Krzemieńcu. Napisal: 1) Krótki wyklad Arytmetyki z tablicami przykłady rachunkowe zawierającemi napisany dla młodzi akademickiej. Wilno 1807 w 8ce. Później wyszło siedm wydań w Wilnie i Warszawie; nadto wydał w tłumaczeniu: 2) Euklidesa początków Geometryi xiąg ośmioro to jest 6 pierwszych i 11 i 12, z dodanemi przypisami i trygonometryą z figurami na miedzi rzniętemi tablic 12 w Wilnie 1807 w 8ce 2 wydanie 1809 r.

3) ANTONI DABROWSKI urodził się roku 1769 we wsi dziedzicznej Piszczowie na Wołyniu. W roku 1785 wstąpił