Styl jego pełen mocy, ognia i tęgości, trudnym jest do naśladowania. Także tu należy: Tauryka czyli wiadomości starożytne i późniejsze o stanie i mieszkańcach Krymu do naszych czasów, Warszawa 1787 i 1803.

c) TADEUSZ CZACKI (ur. 1755 w Porycku, syn Feliksa pod którego okiem uczył się w domu; a gdy ten był w niewoli zawiózł go stryj do Gdańska. Stan. August umieścił go przy sądach nadw. i wtedyto z własnej ochoty uporządkował metrykę koronną, co mu dalo sposobność poznania z bliska rzeczy krajowych; 1788 wezwał go sejm na członka komissyi skarbowej; w celu zaś dokładniejszego poznania rękodzieł, handlu i żeglugi, zwiedził rozmaite części kraju, a dla ułatwienia żeglugi na Dniestrze porozumiewał się z hospodarem multańskim; 1799 delegowano go od kijow. i podol. gubernii do pełnomocnéj komissyi trzech dworów w celu wydobycia należytości po upadłym Procie Potockim; 1800 zawiązywał Tow. Przyj. nauk w Warszawie z Albertrandym, Stan. Soltykiem, Fr. Dmochowskim i innymi, a 1802 Tow. handlowe z Mich. Walickim, Drzewieckim i Stan. Soltykiem od 1803 przy pomocy Kollątaja pracował nad założeniem i urządzeniem gimnazyum w Krzemieńcu i urzędował jako wizytator zakładów naukowych na Wolyniu i Podolu. Książnica porycka przez niego założona liczyła 4,000 rękopisów, 12,000 polskich ksiąg, 80,000 oryg. papierów; † 8 lutego r. 1813). Owocem jego głębokiej nauki są pisma: O litewskich i polskich prawach, ich duchu, źródłach, zwiqaku..... t. 2. Warsz. r. 1800. O dziesięcinach w powszechności, a w szczególności w Polsce i Litwie. Warsz 1801. Rozprawa o żydach. Wilno 1807. Czy prawo rzymskie bylo zasadą praw litewskich? Wilno r. 1809. O prawach mazowieckich. Krzemien. 1811. Inne rozprawy umieszczane w czasopisach zebrał M. Wiszniewski, i wraz z temi które w rękop. pozostały, wydawał w dziele: Pomniki hist, i lit. polskiej, (t. 4 w Krak. 1834-7). Zaletą tych dzieł prawno-historycznych, iż obrabiane krytycznie. Wszystkie dzieła wydał Ed. Raczyński w 3 tomach w Pozn. 1844 i 5.

d) JAN ALBERTRANDY (ur. 1731 w Warszawie z Włocha w Polsce osiadłego. W 16 roku życia zostawszy Jezuitą, był nauczycielem po różnych miejscach. Posiadał języki starożytne i kilka nowożytnych. Między 1760 a 1764 bibliotekarzem w książnicy Załuskiego; następnie podróżował, 1775 został dozorcą gabinetu starożytności Stan. Augusta, a potém lektorem i bibliotekarzem jego; 1782-85 pracował we Włoszech nad wypisywaniem tego, co należało do polskich dziejów, zkąd przywiózł więcej jak 100 ksiąg wypisów własnoręcznych, za co go uczcił Stan. August medalem Bene merentibus, orderem św. Stanisława i bisk. zenopolitańskim. W tym samym celu był wysłany do Upsali i Sztokholmu, zkąd przywiózł kilkadziesiąt ksiąg takichże samych wyciągów; 1800 obrany prezesem T. P. N. które się w tym roku za zezwoleniem Fryderyka Wilhelma III króla pruskiego w Warszawie zawiązało, i był nim ciągle, † 10 sierpnia 1808). Wytłumaczył: Dzieje Rzeczypospolitej Rzymskiej z franc. t. 2. Warsz. 1768. Sam napisał: Zabytki starożytności Rzymskich w pieniądzach, t. 3. Warsz. 1805. Z rękopisów po nim wydał Żegota Onacewicz: Panowanie Henryka i Stefana Batorego, t. 2. Warsz. 1823 i Krak. 1850. Panowanie Kazimierza, Jana Olbrachta i Aleksandra Jagiellończyków, t. 2. Warsz. 1826, a Raczyński: Dwadzieścia sześć lat panowania Władysława Jagielly. Wrocł. 1844. Jezyk twardy ale przedmioty krytycznie obrabiane, a w roku 1847-1851 wydał i wytłumaczył z włoskiego i łacińskiego Józef Kreczkowski. „Pamiętniki o dawnej Polsce z czasów Zyg. Augusta, zebrane p. Albertrandego z biblioteki Barberyńskiej. W r. 1858 wydano w Warszawie Kazania i nauki z rękopisów pośmiertnych.

e) HUGO KOLLATAJ (ur. 1 kwiet. 1750 w Sandomirskiém. Z uczelni pińczowskiej przeszedł do krak. akademii. W Rzymie uczył się teologii i 1774 został kanonikiem krakowskim. Jako członek komiss yi edukacyjnej na własne przedstawienie wysłany jako wizytator 1777 do Krakowa dla poprawy tutejszéj akademii i szkół tak zwanych władysławsko-nowo

dworskich. Gdy myśli i projekta jego do planu i urządzeń zatwierdzono, zaprowadził uroczyście tę przemianę 1 paźdz. 1780. Z rektora posunięty na referendarza w. kor. litewskiego, a później nieco miał obowiązki podkanclerzego kor. aż do 1792; od 1794 siedział w Ołomuńcu do 1803; odtąd mieszkał na Wołyniu i pomagał Czackiemu w utworzeniu liceum krzem.; 1807 przeniósł się do Warszawy dla wydobycia swego. majątku, lecz to mu się nie udało; utyskując na zimną przyjaźń, † 28 lutego 1812). Największato umysłowa potęga polska w nowych czasach. Listy anonima do Malachowskiego t. 4. War. 1788-90 świadczą o jego głębokości w polityce, listy do Czackiego o wszechstronności naukowéj a wɛzystkie dzieła o nadzwyczajnej biegłości pisarskiej. W tym równie jak we względzie władania językiem, ani przed ani po nim nie pojawił się jeszcze w piśmiennictwie polskiem nikt, coby mu był podobny. Wyliczamy tu jego pisma wszystkie dotąd znane: Mowa w dzień wprowadzenia do szkół Wladysławskich (krakowskich) nowego instrukcyi publicznéj układu. Krak. 1777. O potrzebie urządzenia gabinetu interesów zagranicznych, miana d. 3 czerwca, a o potrzebie zbioru praw cywilnych i kryminalnych, d. 28 czerwca 1791. Uwagi nad pismem Sew. Rzewuskiego o prawie tronu dziedzicznego w Polsce. War. 1789. Ostatnia przestroga, 1790. Uwagi nad Księstwem Warszaw. w Lips. (Warsz.) 1808. Porządek fizyczno- moralny czyli nauka o należytościach człowieka, t. I. Krak. 1810. Badania historyczne, t. 3 i Listy w przedmiotach naukowych, t. 4. z rękopisów wydał Fer. Kojsiewicz w Krak. 1842-5. Pamiętnik o stanie duchowieństwa katolickiego polskiego i innych wyznań w połowie XVIII w. wydał z rękopismu J. K. Żupański 8. Poznań 1840. Stan oświecenia w Polsce w ostatnich latach panowania Augusta III do 1764 wydany z rękopismu przez Ed. hr. Raczyńskiego. 2 tomy Poznań 1841.

f) JĘDRZEJ KITowicz ur. 1728. Ojciec jego nazywał się właściwie Szczepanowski herbu pruss. Będąc tenże przy chorągwi pancernej miał pojedynek w którym nieszczęśliwie swego

przeciwnika trupem położył. Że zaś przeciwnik był znakomitą osobą, śpiesznie przeto kraj opuścił, i dla uniknienia prześladowania, od słowa francuzkiego quitter przybrał nazwisko Kitowicz i to jest istotny początek tego nazwiska.

Jędrzej Kitowicz doszedłszy wieku miał sobie odkrytą tajemnicę i w rękach swoich papiery, ale nie widział potrzeby wracać się do imienia pierwiastkowego swego ojca. Ze szkół wyszedłszy, jak sam pisze, służył dworsko, później był konfederatem barskim i zaprzyjaźniony z Jeneralem Zarembą. Dzielił wszystkie zdania ówczesnej szlachty i był gorącym stronnikiem wolnéj elekcyi i liberum veto. Znękany w końcu klęskami, porzucił stan wojskowy i r. 1771 poświęcił się stanowi duchownemu wstąpiwszy do Seminaryum XX. Missyonarzów warszawskich. Wyświęcenie jego na kaplana, doznawało niejakiejś trudności, ale Antoni Ostrowski biskup wówczas kujawski który się nim zajmował, po dwakroć musiał pisać do Rzymu o dyspensę dla niego, raz jako dla wojskowego, a drugi raz zapewne z powodu ojca. X. Kitowicz umarł na początku 1804 r. Dwa zostawił dzieła: 1) Opisanie zwyczajów i obyczajów polskich za Augusta III wydane przez Ed. hr. Raczyńskiego w Poznaniu 1841 potém w Petersburgu i Mohylewie r. 1855. Dzieło to policzyć możemy do najważniejszych w gałęzi historyi, dające nam najwyborniejszy obraz we wszystkich szczegółach życia domowego. 2) Pamiętniki w których objął panowanie Augusta III i Stanisława Augusta. Pamiętniki te z których część od r. 1750-1787 (w skarbcu Kar. Sienkiewicza Paryż 1839) taż część w Poznaniu z manuskryptu Wolickiego wydana przez hr. Ed. Raczyńskiego 1840, a inna część do 1796 (w Poznaniu 1845). Pamiętniki te bogate w mnóstwo szczegółów nieznanych, rozjaśniły mu wielce okres dziejów dotąd ciemny: styl jasny i potoczysty a prosty, godnie wykładowi odpowiada. Małe uchybienia, czasem mylność podania co do zdarzeń i osób, nie cięży na Kitowiczu.

§ 111. Dziejopisarze szkółni z tego okresu. 1) JAN BIELSKI Jezuita + 1763. Wydał: Widok kró

lestwa polskiego i t. d. dla użytku szkólnej młodzi w 3 tomach. Poznań 1763, skrócone dzieje i polityczny stan kraju obejmujący, a własném poszukiwaniem ze źródeł podjętém dostarcza wiadomości, zaleca się wielką obfitością i nie malą dokładnością.

2) TEODOR WAGA urodził się w Mazowszu w ziemi wiskiej roku 1739. W Szczuczynie w szkołach pijarskich odbył pierwsze nauki. Wstąpiwszy do tego Zgromadzenia pełnił obowiązki nauczycielskie, gdzie od wszystkich wielce był poważany. Umarł w Warszawie 1801 r. Napisał i wydal: Historya książąt i królów polskich.

3) JERZY SAMUEL BANDTKIE (nar. 1768 † 1835) wydał w Wrocławiu Krótkie wyobrażenie dziejów królestwa polskiego w r. 1810. Zbyteczną byłoby rzeczą rozwodzić się nad zaletami lub usterkami téj pracy. Joachim Lelewel pod dwojakim tym względem takową ocenił. W r. 1820 Bandtkie poprawił i ledwie nie o czwartą część dzieło swoje powiększył dając napis: Dzieje królestwa polskiego. Przydatki te przemawiają o niezmiernej ważności dzieła, które w tylu rękach być mają. Szczególniej kultura narodu zajęła autora i dała mu powód do tak interessownych przedmiotów, które tym ważniejsze stają się w tém dziele, że gruntownie i z obszerną rzeczy znajomością, a bogatym wiadomości zapasem są wyłożone. Wydanie 3 wyszło 1835 i jest znacznie po

mnożone.

4) JULIAN NIEMCEwicz pisarz dwóch znakomitych dzieł : 1) Spiewy historyczne, do których przydane są dodatki prozą zawierające krótki zbiór historyi polskiej, dzieło z polecenia Tow. król. wars. Przyj. Nauk napisane. Warsz. 1816, 18, 19. w Krak. 1835. Lwów 1849. Petersburg 1859. Podróże historyczne po ziemiach polskich od 1811 do 1828, r. 1858 2gie wyd. ozdobione 38 rycinami na stali, wielka 8ka. Petersburg 1859. Milość kraju, prawdy i cnoty, wrodzone autora uczucie, napiętnowały dzieła jego powagą i szlachetnością, oraz nadają mu właściwy urok. 2) Panowanie Zygmunta III zachowało też same zalety powabu, zgłębia