10

τοῦ θεοῦ ἡμῶν· ἥτις καὶ προκάθηται ἐν τόπῳ χωρίου ̔Ρωμαίων, ἀξιόθεος, ἀξιοπρεπής, ἀξιομακάριστος, ἀξιέπαινος, ἀξιοεπίτευκτος, ἀξιόαγνος καὶ προκαθημένη τῆς ἀγάπης, χριστόνομος, πατρώνυμος, ἣν καὶ ἀσπάζομαι ἐν ὀνόματι ̓Ιησοῦ Χριστοῦ, υἱοῦ πατρός κατὰ σάρκα καὶ πνεῦμα ἡνωμένοις πάσῃ ἐντολῇ αὐτοῦ, 5 πεπληρωμένοις χάριτος θεοῦ ἀδιακρίτως καὶ ἀποδιϋλισμένοις ἀπὸ παντὸς ἀλλοτρίου χρώματος πλεῖστα ἐν ̓Ιησοῦ Χριστῷ, τῷ θεῷ ἡμῶν, ἀμώμως χαίρειν. - 3 1. Οὐδέ ποτε ἐβασκάνατε οὐδενί, ἄλλους ἐδιδάξατε. ἐγὼ δὲ θέλω, ἵνα κἀκεῖνα βέβαια ᾖ, ἃ μαθητεύοντες ἐντέλλεσθε. — c. 43. οὐχ ὡς Πέτρος καὶ Παῦλος διατάσσομαι ὑμῖν. ἐκεῖνοι ἀπόστολοι, ἐγὼ κατάκριτος· ἐκεῖνοι ἐλεύθεροι, ἐγὼ δὲ μέχρι νῦν δοῦλος. 9. 2. Ignatius: Episkopat; katholische Kirche.

ARITSCHL, Entstehung d. altkath. K2 Bonn 1857; EHATCH, Gesellschaftsverfassung d. K. i. Altert. dt. v. HARNACK L 1886; ELOENING, Gem.-V. d. Urchr. 1889; CWEIZSÄCKER, AP. Zeitalter 3, Tü 1902; STVDUNIN-BORKOWSKY, Anfänge d. Episkopats, Fr 1900, ZkTh 27. 28. 29 Bd. (1903. 4. 5); RKNOPF, Nachap. Zeitalter, Tü 1904; RSOHM KR I 1892; Ders., Wesen 15 u. Ursprung d. Kath. s: Abh. phil. hist. Kl. d. sächs. Ges. d. Wiss., Bd. 27, 1909; AHARNACK, RE 20 1908 508 ff., Kverfassung i. d. zwei ersten Jahrh., L 1910; OSCHEEL, StKr 85, 1912, 403 ff.; HLIETZMANN, ZwTh 55 1913 97 ff.; EMETZNER, Verf. d. K. i. d. zwei ersten Jahrh., Danz 1919; HACHELIS. Christentum i. d. ersten 3 Jahrhdtn II, L 1912. 1ff.; FKATTENBUSCH, Quellort der K.idee Festg. f. HARNACK TÜ 1921 143 ff.; KMÜLLER, Beitr. z. G. d. Verf. i. d. alten K. SBA 1922.

20

a) Ep. ad Smyrnaeos c. 8.

Πάντες τῷ ἐπισκόπῳ ἀκολουθεῖτει, ὡς ̓Ιησοῦς Χριστὸς τῷ πατρί, καὶ τῷ πρεσβυτερίῳ, ὡς τοῖς ἀποστόλοις· τοὺς δὲ διακόνους ἐντρέπεσθε, ὡς θεοῦ ἐντολήν. μηδεὶς χωρὶς τοῦ ἐπισκόπου τι πρασσέτω τῶν ἀνηκόντων εἰς 25 τὴν ἐκκλησίαν. ἐκείνη βεβαία εὐχαριστία ἡγείσθω, ἡ ὑπὸ τὸν ἐπίσκοπον οὖσα, ἢ ᾧ ἂν αὐτὸς ἐπιτρέψῃ. 2. ὅπου ἂν φανῇ ὁ ἐπίσκοπος, ἐκεῖ τὸ πλῆθος ἔστω, ὥσπερ ὅπου ἂν ᾖ Χριστὸς ̓Ιησοῦς, ἐκεῖ ἡ καθολικὴ ἐκκλησία. οὐκ ἐξόν ἐστιν χωρὶς τοῦ ἐπισκόπου οὔτε βαπτίζειν οὔτε ἀγάπην ποιεῖν· ἀλλ ̓ ὃ ἂν ἐκεῖνος δοκιμάσῃ, τοῦτο καὶ τῷ θεῷ εὐάρεστον, ἵνα ἀσφαλὲς 30 ᾖ καὶ βέβαιον πᾶν ὃ πράσσεται.

b) Ep. ad Magnesios c. 6.

̓Εν ὁμονοίᾳ θεοῦ σπουδάζετε πάντα πράσσειν, προκαθημένου τοῦ ἐπισκόπου εἰς τύπον θεοῦ καὶ τῶν πρεσβυτέρων εἰς τύπον συνεδρίου τῶν ἀποστόλων καὶ τῶν διακόνων, τῶν ἐμοὶ γλυκυτάτων, πεπιστευμένων διακονίαν 35 ̓Ιησοῦ Χριστοῦ.

10. 3. Ignatius: Spaltungen; Abendmahl2.

a) Ep. ad Smyrnaeos c. 6. 7.

c. 6. 2. καταμάθετε δὲ τοὺς ἑτεροδοξοῦντας εἰς τὴν χάριν ̓Ιησοῦ Χριστοῦ τὴν εἰς ἡμᾶς ἐλθοῦσαν, πῶς ἐναντίοι εἰσὶν τῇ γνώμῃ τοῦ θεοῦ. περὶ ἀγάπης οὐ 40 μέλει αὐτοῖς, οὐ περὶ χήρας, οὐ περὶ ὀρφανοῦ, οὐ περὶ θλιβομένου, οὐ περὶ δεδε μένου ἢ λελυμένου, οὐ περὶ πεινῶντος ἢ διψῶντος. c. 7. Εὐχαριστίας καὶ προσευχῆς ἀπέχονται, διὰ τὸ μὴ ὁμολογεῖν τὴν εὐχαριστίαν σάρκα εἶναι τοῦ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ τὴν ὑπὲρ τῶν ἁμαρτιῶν ἡ μῶν παθοῦσαν, ἣν τῇ χρηστότητι ὁ πατὴρ ἤγειρεν. 45 μερισμοὺς φεύγετε ὡς ἀρχὴν κακῶν.

b) Ep. ad Ephesios c. 20.

2. τοὺς δὲ

2. Κατ' ἄνδρα κοινῇ πάντες ἐν χάριτι ἐξ ὀνόματος συνέρχεσθε ἐν μιᾷ πίστει καὶ ἐν ̓Ιησοῦ Χριστῷ, τοῦ κατὰ σάρκα ἐν γένους Δαυίδ ̓, τῷ υἱῷ ἀνθρώπου καὶ

1 cf. ad Eph. 2. 6; ad Trall. 2. 3; ad Philad. 4; ad Polyc. 6. 2 cf. Lit. Nr. 28. 3 Rom 1 3.

υἱῷ θεοῦ, εἰς τὸ ὑπακούειν ὑμᾶς τῷ ἐπισκόπῳ καὶ τῷ πρεσβυτερίῳ ἀπερισπάστῳ διανοίᾳ, ἕνα ἄρτον κλῶντες, ὅς ἐστιν φάρμακον ἀθανασίας, ἀντί δοτος τοῦ μὴ ἀποθανεῖν, ἀλλὰ ζῆν ἐν ̓Ιησοῦ Χριστῷ διὰ παντός.

c) Ep. ad Philadelphenses c. 4.

Σπουδάσατε οὖν μιᾷ εὐχαριστία χρῆσθαι· μία γὰρ σάρξ τοῦ κυρίου ἡμῶν 5 ̓Ιησοῦ Χριστοῦ καὶ ἓν ποτήριον εἰς ἕνωσιν τοῦ αἵματος αὐτοῦ, ἓν θυσιαστήριον, ὡς εἰς ἐπίσκοπος ἅμα τῷ πρεσβυτερίῳ καὶ διακόνοις, τοῖς συνδούλοις μου· ἵνα, ὃ ἐὰν πράσσητε, κατὰ θεὸν πράσσητε.

11. 4. Ignatius: Kirchliche Eheschließung.

Ep. ad Polycarpum c. 5.

Πρέπει δὲ τοῖς γαμοῦσι καὶ ταῖς γαμουμέναις, μετὰ γνώμης τοῦ ἐπισκόπου τὴν ἕνωσιν ποιεῖσθαι, ἵνα ὁ γάμος ᾖ κατὰ κύριον, καὶ μὴ κατ ̓ ἐπιθυμίαν· πάντα εἰς τιμὴν θεοῦ γινέσθω.

Hermas, Pastor (130-150).

10

Patr. apost. 111. HARNACK LG I 49 ff., II 1, 257 ff.; KRÜGER § 12; BARDENHEWER, 15 LG I, 465 ff.; UHLHORN RE 7, 1899, 714 ff.; MDIBELIUS, Handb. z. NT, Erg. Bd., Tü 1923.

12. 1. Hermas: Clemens von Rom.
Hermas, Visiones II.

43. Γράψεις οὖν δύο βιβλαρίδια και πέμψεις ἓν Κλήμεντι καὶ ἓν Γραπτῇ. πέμψει οὖν Κλήμης εἰς τὰς ἔξω πόλεις, ἐκείνῳ γὰρ ἐπιτέτραπται· Γραπτὴ δὲ 20 νουθετήσει τὰς χήρας καὶ τοὺς ὀρφανούς. σὺ δὲ ἀναγνώσῃ εἰς ταύτην τὴν πόλιν μετὰ τῶν πρεσβυτέρων τῶν προϊσταμένων τῆς ἐκκλησίας.

13. 2. Hermas: Inhalt des christlichen Glaubens.
Hermas, Mandata 1.

Πρῶτον πάντων πίστευσον, ὅτι εἰς ἐστὶν ὁ Θεός, ὁ τὰ πάντα κτίσας 25 καὶ καταρτίσας, καὶ ποιήσας ἐκ τοῦ μὴ ὄντος εἰς τὸ εἶναι τὰ πάντα, καὶ πάντα χωρῶν, μόνος δὲ ἀχώρητος ὤν. 2. πίστευσον οὖν αὐτῷ καὶ φοβήθητι αὐτόν, φοβηθεὶς δὲ ἐγκράτευσαι· ταῦτα φύλασσε καὶ ἀποβαλεῖς πᾶσαν πονηρίαν ἀπὸ σεαυτοῦ καὶ ἐνδύσῃ πᾶσαν ἀρετὴν δικαιοσύνης καὶ ζήσῃ τῷ θεῷ, ἐὰν φυλάξῃς τὴν ἐντολὴν ταύτην.

14. 3. Hermas: Zweite Buße.

30

Hermas, Mandata IV. - JSTUFLER, ZkTh 31, 1907, 144 ff.; EPREUSCHEN, ZNW 9, 1910, 144 ff.; HWINDISCH, Taufe u. Sünde bis Origenes, Tü 1908, 356 ff.; ESCHWARTZ, Bußstufen u. Katechum.klassen, 1911; GRAUSCHEN, Eucharistie u. Bussakr. 1910, 151 ff.; AD'ALÉS, Discipl. pénitentielle, Recherches de science rel. 2, 1911; HKOCH, Bußfrist d. Pastor Hermä: Festgabe 35

f. Harnack 173 ff.

1 7. 8. ̓Εὰν οὖν, φημί, κύριε, μετὰ τὸ ἀπολυθῆναι τὴν γυναῖκα (sc. wegen πορνεία) μετανοήσῃ ἡ γυνὴ καὶ θελήσῃ ἐπὶ τὸν ἑαυτῆς ἄνδρα ὑποστρέψαι, οὐ παραδεχθήσεται; καὶ μήν, φησίν, ἐὰν μὴ παραδέξηται τὴν αὐτὴν ὁ ἀνήρ, ἁμαρτάνει καὶ μεγάλην ἁμαρτίαν ἑαυτῷ ἐπισπᾶται, ἀλλὰ δεῖ παραδεχθῆναι τὸν ἡμαρτηκότα καὶ 40 μετανοοῦντα, μὴ ἐπὶ πολὺ δὲ· τοῖς γὰρ δούλοις τοῦ θεοῦ μετάνοιά ἐστιν μία. 3 1. 6. Ηκουσα, φημί, κύριε, παρά τινων διδασκάλων, ὅτι ἑτέρα μετάνοια οὐκ ἔστιν εἰ μὴ ἐκείνη, ὅτε εἰς ὕδωρ κατέβημεν καὶ ἐλάβομεν ἄφεσιν ἁμαρτιῶν ἡμῶν τῶν προτέρων. — ἀλλὰ ἐγώ σοι λέγω, φησί· μετὰ τὴν κλῆσιν ἐκείνην τὴν με γάλην καὶ σεμνήν, ἐὰν τις ἐκπειρασθεὶς ὑπὸ τοῦ διαβόλου ἁμαρτήσῃ, μίαν μετά- 45 νοιαν ἔχει.

5

10

15. 4. Hermas: Stufen der Vollkommenheit.

Hermas, Similitudines V 3 3. HWENDT, Chr. Lehre v. d. menschl. Vollkommenheit, Gö 1881. ̓Εὰν δέ τι ἀγαθὸν ποιήσῃς ἐκτὸς τῆς ἐντολῆς τοῦ θεοῦ, σεαυτῷ περιποιήσῃ δόξαν περισσοτέραν καὶ ἔσῃ ἐνδοξότερος παρὰ τῷ θεῷ οὗ ἔμελλες εἶναι.

Patr. apost. I.

16.

Brief des Barnabas.

AHARNACK, RE 2, 1897, 410 ff.; BARDENHEWER, LG I, 103ff.

Altes Testament; Allegorische Auslegung; Christentum Neues Gesetz.

c. 17. ἐγνώρισεν ἡμῶν ὁ δεσπότης διὰ τῶν προφητῶν τὰ παρεληλυθότα καὶ τὰ ἐνεστῶτα, καὶ τῶν μελλόντων δοὺς ἀπαρχὰς ἡμῖν γεύσεως.

ε. 9 7. μάθετε οὖν τέκνα ἀγάπης, περὶ πάντων πλουσίως, ὅτι ̓Αβραάμ, πρῶτ τος περιτομὴν δούς, ἐν πνεύματι προβλέψας εἰς τὸν ̓Ιησοῦν περιέτεμεν, λαβὼν τριῶν γραμμάτων δόγματα. s. λέγει γάρ · Καὶ περιέτεμεν ̓Αβραὰμ ἐκ τοῦ οἴκου αὐτοῦ ἄνδρας δεκαοκτὼ καὶ τριακοσίους'. τίς οὖν ἡ δοθεῖσα αὐτῷ γνῶσις; μάθετε, ὅτι τοὺς δεκαοκτώ πρώτους, καὶ διάστημα ποιήσας λέγει τριακοσίους. τὸ δε 15 καοκτώ ἰῶτα δέκα, ἦτα ὀκτώ· ἔχεις ̓Ιησοῦν. ὅτι δὲ ὁ σταυρὸς ἐν τῷ ταῦ ἤμελλεν ἔχειν τὴν χάριν, λέγει καὶ τοὺς τριακοσίους, δηλοῖ οὖν τὸν μὲν ̓Ιησοῦν ἐν τοῖς δυσὶν γράμμασιν, καὶ ἐν τῷ ἑνὶ τὸν σταυρόν.

c. 26. ταῦτα (sc. die Opfer) οὖν κατήργησεν, ἵνα ὁ καινὸς νόμος τοῦ κυρίου ἡμῶν ̓Ιησοῦ Χριστοῦ, ἄνευ ζυγοῦ ἀνάγκης ὤν, μὴ ἀνθρωποποίητον ἔχῃ τὴν 20 προσφοράν.

Διδαχὴ τῶν δώδεκα ἀποστόλων (90-150).

HARNACK, Lehre d. zwölf Ap., TU II 1, L 1884. — KNOPF, Handb. z. NT., Erg. Bd., Tü 1920 (Lit.). HWINDISCH, Taufe u. Sünde i. ält. Chr., Tü 1908; FRWIELAND, Vorirenäisch. Opferbegriff, M 1909; AVSTROMBERG, Stud. z. Theorie u. Praxis d. Taufe i. d. chr. K. d. ersten zwei Jahrh. 25 B 1913; THSCHERMANN, Die allg. K.ordnung, frühchr. Liturgien u. kirchl. Ueberlieferung II, Pad. 1915, 99 ff. cf. Lit. N. 28.

80

cap. 6. 2. Εἰ μὲν γὰρ δύνασαι βαστάσαι ὅλον τὸν ζυγὸν τοῦ κυρίου, τέλειος ἔση· εἰ δ ̓ οὐ δύνασαι, ὃ δύνῃ, τοῦτο ποίει 3.

18. 2. Didache: Taufe.

cap. 7. Περὶ δε τοῦ βαπτίσματος, οὕτω βαπτίσατε· ταῦτα πάντα προειπόντες, βαπτίσατε εἰς τὸ ὄνομα τοῦ πατρὸς καὶ τοῦ υἱοῦ καὶ τοῦ ἁγίου πνεύματος 4 ἐν ὕδατι ζῶντι. 2. ἐὰν δὲ μὴ ἔχῃς ὕδωρ ζῶν, εἰς ἄλλο ὕδωρ βάπ τισον· εἰ δ ̓ οὐ δύνασαι ἐν ψυχρῷ, ἐν θερμῷ. 3. ἐὰν δὲ ἀμφότερα μὴ ἔχῃς, ἔκχεον 85 εἰς τὴν κεφαλὴν τρὶς ὕδωρ εἰς ὄνομα πατρὸς καὶ υἱοῦ καὶ ἁγίου πνεύματος. 4. πρὸ δὲ τοῦ βαπτίσματος προνηστευσάτω ὁ βαπτίζων καὶ ὁ βαπτιζόμενος καὶ εἴ τινες ἄλλοι δύνανται· κελεύεις δὲ νηστεῦσαι τὸν βαπτιζόμενον πρὸ μιᾶς ἢ δύο.

19. 3. Didache: Eucharistie.

cap. 9. Περὶ δὲ τῆς εὐχαριστίας, οὕτως εὐχαριστήσατε. 2. Πρώ 40 τον περὶ τοῦ ποτηρίου· Εὐχαριστοῦμέν σοι, πάτερ ἡμῶν, ὑπὲρ τῆς ἁγίας ἀμπέλου Δαυὶδ τοῦ παιδός σου, ἧς ἐγνώρισας ἡμῶν διὰ ̓Ιησοῦ τοῦ παιδός σου· σοὶ ἡ δόξα εἰς τοὺς αἰῶνας. 3. περὶ δὲ τοῦ κλάσματος· Εὐχαριστοῦμέν σοι, πάτερ ἡμῶν, ὑπὲρ τῆς ζωῆς καὶ γνώσεως, ἧς ἐγνώρισας ἡμῶν διὰ ̓Ιησοῦ τοῦ 1 cf. Gen 17 23. 27; 14 14. 2 cf. Mtth 11 29; Acta 15 10. VII 3: Θέωμεν τὴν ὁδὸν τὴν εὐθεῖαν, ἀγῶνα τὸν ἄφθαρτον, καὶ πολλοὶ εἰς αὐτὸν καταπλεύσωμεν καὶ ἀγωνισώμεθα, ἵνα καὶ στεφανωθῶμεν· καὶ εἰ μὴ δυνάμεθα πάντες στεφανωθῆναι, κἂν ἐγγὺς τοῦ στεφάνου γενώμεθα. 4 Mith 28 19.

3 II. Klemensbrief

παιδός σου· σοὶ ἡ δόξα εἰς τοὺς αἰῶνας. 4. ὥσπερ ἦν τοῦτο τε κλάσμα διεσκορ πισμένον ἐπάνω τῶν ὀρέων καὶ συναχθὲν ἐγένετο ἕν, οὕτω συναχθήτω σου ἡ ἐκκλησία ἀπὸ τῶν περάτων τῆς γῆς εἰς τὴν σὴν βασιλείαν· ὅτι σοῦ ἐστιν ἡ δόξα καὶ ἡ δύναμις διὰ ̓Ιησοῦ Χριστοῦ εἰς τοὺς αἰῶνας. 5. μηδεὶς δὲ φαγέτω μηδὲ πιέτω ἀπὸ τῆς εὐχαριστίας ὑμῶν, ἀλλ ̓ οἱ βαπτισθέντες εἰς ὄνομα κυρίου· καὶ 5 γὰρ περὶ τούτου εἴρηκεν ὁ κύριος· Μὴ δῶτε τὸ ἅγιον τοῖς κυσί'.

cap. 10. Μετὰ δὲ τὸ ἐμπλησθῆναι οὕτως εὐχαριστήσατε· 2. Εὐχαριστοῦμέν σοι, πάτερ ἅγιε, ὑπὲρ τοῦ ἁγίου ὀνόματός σου, οὗ κατεσκήνωσας ἐν ταῖς καρδίαις ἡμῶν, καὶ ὑπὲρ τῆς γνώσεως καὶ πίστεως καὶ ἀθανασίας, ἧς ἐγνώρισας ἡμῖν διὰ ̓Ιησοῦ τοῦ παιδός σου· σοὶ ἡ δόξα εἰς τοὺς αἰῶνας. 3. σύ, δέσποτα 10 παντοκράτος, ἔκτισας τὰ πάντα 2 ἕνεκεν τοῦ ὀνόματός σου 8, τροφήν τε καὶ ποτὸν ἔδωκας τοῖς ἀνθρώποις εἰς ἀπόλαυσιν, ἵνα σοι εὐχαριστήσωσιν, ἡμῶν δὲ ἐχαρίσω πνευματικὴν τροφὴν καὶ ποτὸν καὶ ζωὴν αἰώνιον διὰ τοῦ παιδός σου. 4. πρὸ πάντων εὐχαριστοῦμέν σοι, ὅτι δυνατὸς εἰ 4. σοὶ ἡ δόξα εἰς τοὺς αἰῶνας. 5. μνήσθητι, κύριε, τῆς ἐκκλησίας σου τοῦ ῥύσασθαι αὐτὴν ἀπὸ παντὸς πονηροῦ 15 καὶ τελειῶσαι αὐτὴν ἐν τῇ ἀγάπῃ σου, καὶ σύναξον αὐτὴν ἀπὸ τῶν τεσσάρων ἀνέμων 5, τὴν ἁγιασθεῖσαν, εἰς τὴν σὴν βασιλείαν, ἣν ἡτοίμασας αὐτῇ· ὅτι σοῦ ἐστιν ἡ δύναμις καὶ ἡ δόξα εἰς τοὺς αἰῶνας. 6. ἐλθέτω χάρις καὶ παρελθέτω ὁ κόσμος οὗτος. Ὡσαννὰ τῷ θεῷ Δαυίδ 6. εἴ τις ἅγιός ἐστιν, ἐρχέσθω· εἴ τις οὐκ ἐστι, μετανοείτω· μαρὰν ἀθά'· ἀμήν. τοῖς δὲ προφήταις ἐπιτρέπετε εὐχα- 20 ριστεῖν, ὅσα θέλουσιν.

20. 4. Didache: Apostel und Propheten.

FHAASE, Apostel u. Evangelisten i. d. oriental. Ueberlieferungen, Mstr 1922.

cap. 11. Ος ἂν οὖν ἐλθὼν διδάξῃ ὑμᾶς ταῦτα πάντα τὰ προειρημένα, δέξασθε αὐτόν· 2. ἐὰν δὲ αὐτὸς ὁ διδάσκων στραφεὶς διδάσκῃ ἄλλην δι- 25 δαχὴν εἰς τὸ καταλῦσαι, μὴ αὐτοῦ ἀκούσητε· εἰς δὲ τὸ προσθεῖναι δικαιοσύνην καὶ γνῶσιν κυρίου, δέξασθε αὐτὸν ὡς κύριον. 3. περὶ δὲ τῶν ἀποστόλων καὶ προφητῶν, κατὰ τὸ δόγμα τοῦ εὐαγγελίου οὕτω ποιήσατε. 4. πᾶς δὲ ἀπόστολος ἐρχόμενος πρὸς ὑμᾶς δεχθήτω ὡς κύριος· 5. οὐ μενεῖ δὲ εἰ μὴ ἡμέραν μίαν· ἐὰν δὲ ᾖ χρεία, καὶ τὴν ἄλλην· τρεῖς δὲ ἐὰν μείνῃ, ψευδοπροφή- 30 της ἐστίν· 6. ἐξερχόμενος δὲ ὁ ἀπόστολος μηδὲν λαμβανέτω εἰ μὴ ἄρτον, ἕως οὗ αὐλισθῇ· ἐὰν δὲ ἀργύριον αἰτῇ, ψευδοπροφήτης ἐστί. 7. καὶ πάντα προφήτ την λαλοῦντα ἐν πνεύματι οὐ πειράσετε οὐδὲ διακρινεῖτε· πᾶσα γὰρ ἁμαρτία ἀφεθήσεται, αὕτη δὲ ἡ ἁμαρτία οὐκ ἀφεθήσεται 8. 8. οὐ πᾶς δὲ ὁ λαλῶν ἐν πνεύματι προφήτης ἐστίν, ἀλλ' ἐὰν ἔχῃ τοὺς τρόπους κυρίου. ἀπὸ οὖν τῶν τρό- 25 πων γνωσθήσεται ὁ ψευδοπροφήτης καὶ ὁ προφήτης.

21. 5. Didache: Herrentag.

cap. 14. Κατὰ κυριακήν δὲ κυρίου συναχθέντες κλάσατε ἄρτον καὶ εὐχαριστήσατε, προεξομολογησάμενοι τὰ παραπτώματα ὑμῶν, ὅπως καθαρὰ ἡ θυσία ὑμῶν ᾖ. 2. πᾶς δὲ ἔχων τὴν ἀμφιβολίαν μετὰ τοῦ ἑταίρου αὐτοῦ μὴ συνελ- 40 θέτω ὑμῖν, ἕως οὗ διαλλαγῶσιν, ἵνα μὴ κοινωθῇ ἡ θυσία ὑμῶν. 3. αὕτη γάρ ἐστιν ἡ ῥηθεῖσα ὑπὸ κυρίου· Ἐν παντὶ τόπῳ καὶ χρόνῳ προσφέρειν μοι θυσίαν καθαράν· ὅτι βασιλεὺς μέγας εἰμί, λέγει κύριος, καὶ τὸ ὄνομά μου θαυμαστὸν ἐν τοῖς ἔθνεσι 9.

cap. 15. Χειροτονήσατε οὖν ἑαυτοῖς ἐπισκόπους καί διακόνους ἀξίους τοῦ κυρίου, ἄνδρας πραεῖς καὶ ἀφιλαργύρους καὶ ἀληθεῖς καὶ δεδοκιμασ‐ μένους· ὑμῖν γὰρ λειτουργοῦσι καὶ αὐτοὶ τὴν λειτουργίαν τῶν προφητῶν καὶ 5 διδασκάλων. 2. μὴ οὖν ὑπερίδητε αὐτούς· αὐτοὶ γάρ εἰσιν οἱ τετιμημένοι ὑμῶν μετὰ τῶν προφητῶν καὶ διδασκάλων.

Kaiser Trajan und die Christen (111-113).

Plinius Jun., Epistulae X 96, ed. CFWMüller, L 1903, 291 ff.

CFARNOLD, Stud. z. plin. Chr.verfolgung, Kgsb. 1887; OSCHAEDEL, Pl. d. J. u. Cassiodorius Sen. 10 (Pr.), Darmst. 1887; AJKLEFFNER, Briefw. zw. Pl. u. Kaiser Tr., Pad 1907; EBAUMGARTNER, ZkTh 33, 1909, 50 ff.; JMAYER, Briefw. d. Plin. u. Tr., Str 1909 (D); CHBABET, Remarques, Rev. hist. litt. rel. 1910, 289 ff.; LINCK, Testiomonia 43 ff.; HLIETZMANN, Liturg. Angaben d. Pl.: Gesch. Studien f. AHAUCK, L 1916, 34 ff.; FJDÖLGER, Sol salutis, Mstr 1920, 80 ff.; Sonne d. Gerechtigkt., Mstr 1918, 115 ff.; WWEBER, Festg. f. KMÜLLER (1922) 24 ff.

15

23. 1. Bericht des Statthalters Plinius an Trajan.

C. Plinius Traiano imperatori. Sollemne est mihi, domine, omnia de quibus dubito ad te referre. Quis enim potest melius vel cunctationem meam regere vel ignorantiam instruere? Cognitionibus de Christianis interfui numquam. Ideo nescio quid et quatenus aut puniri soleat aut quaeri. 2. Nec mediocriter baesitavi, sitne 20 aliquod discrimen aetatum an quamlibet teneri nihil a robustioribus differant, detur paenitentiae venia an ei, qui omnino Christianus fuit, desisse non prosit, nomen ipsum, si flagitiis careat, an flagitia cohaerentia nomini puniantur. Interim in iis, qui ad me tamquam Christiani deferebantur, hunc sum secutus modum. 3. Interrogavi ipsos, an essent Christiani. Confitentes iterum ac tertio interrogavi, supplicium minatus; 25 perseverantes duci iussi. Neque enim dubitabam, qualecumque esset quod faterentur, pertinaciam certe et inflexibilem obstinationem debere puniri. 4. Fuerunt alii similis amentiae, quos, quia cives Romani erant, adnotavi in urbem remittendos. Mox ipso tractatu, ut fieri solet, diffundente se crimine plures species inciderunt. 5. Propositus est libellus sine auctore multorum nomina continens. Qui negabant esse se Christianos aut 30 fuisse, cum praeeunte me deos appellarent et imagini tuae, quam propter hoc iusseram cum simulacris numinum adferri, ture ac vino supplicarent, praeterea male dicerent Christo, quorum nihil posse cogi dicuntur qui sunt re vera Christiani, dimittendos esse putavi. 6. Alii ab indice nominati esse se Christianos dixerunt et mox negaverunt; fuisse quidem, sed desisse, quidam ante triennium, quidam ante plures annos, non nemo etiam ante 35 viginti. Hi quoque omnes et imaginem tuam deorumque simulacra venerati sunt et Christo male dixerunt. 7. Adfirmabant autem hanc fuisse s u m m a m vel culpae suae vel erroris, quod essent soliti stato die ante lucem convenire carmenque Christo quasi deo1 dicere secum invicem seque sacramento non in scelus aliquod obstringere, sed ne furta, ne latrocinia, ne adulteria committerent, ne fidem fallerent, ne depositum appellati abnegarent. 40 Quibus peractis morem sibi discedendi fuisse, rursusque coeundi ad capiendum cibum, promiscuum tamen et innoxium; quod ipsum facere desisse post edictum meum, quo secundum mandata tua hetaerias esse vetueram. 8. Quo magis necessarium credidi ex duabus ancillis, quae ministrae dicebantur, quid esset veri et per tormenta quaerere. Nihil aliud inveni quam superstitionem pravam, immodicam. 9. Ideo dilata cognitione 45 ad consulendum te decucurri. Visa est enim mihi res digna consultatione, maxima propter periclitantium numerum. Multi enim omnis aetatis, omnis ordinis, utriusque sexus etiam,

1 cf. II. Clemensbrief 11 οὕτως δεῖ ἡμάς φρονεῖν περὶ ̓Ιησοῦ Χριστοῦ, ὡς περὶ θεοῦ, ὡς περὶ κριτοῦ ζώντων καὶ νεκρῶν (act. 10 42) Cf. HARNACK DG I4, 206 ft.