5

me venire. Veniant ergo, dum adolescunt; veniant, dum discunt, dum quo veniant docentur; fiant Christiani, cum Christum nosse potuerint. Quid festinat in nocens aetas ad remissionem peccatorum?

48.

3. Tertullian: Erbsünde.

De anima c. 41: Oehler II 622.

ESSER, Seelenlehre T. s., Pad. 1893.

Malum igitur animae, praeter quod ex obventu spiritus nequam superstruitur, ex originis viti o antecedit, naturale quodammodo. Nam, ut diximus, naturae corruptio alia natura est, habens secum deum et patrem, ipsum scilicet corruptionis auctorem, ut tamen insit et bonum animae illud principale, illud divinum atque germanum, et proprie 10 naturale. Quod enim a Deo est, non tam extinguitur quam obumbratur.

15

De testimonio animae c. 3: Oehler I 405.

Per quem (sc. Satanan) homo a primordio circumventus, ut praeceptum dei excederet, et propterea in mortem datus exinde totum genus de suo semine infectum suae etiam damnationis traducem fecit.

49. 4. Tertullian: Mischehen mit Heiden.

Ad uxorem II 3: Oehler I 687.

Fideles gentilium matrimonia subeuntes stupri reos constat esse et arcendos ab omni communicatione fraternitatis ex litteris apostoli dicentis 1 cum eiusmodi ne cibum quidem sumendum. Aut numquid tabulas nuptiales de illo apud tribunal domini proferemus et 20 matrimonium rite contractum allegabimus quod vetuit ipse? Non adulterium est quod prohibitum est, non stuprum est? Extranei hominis admissio minus templum dei violat, minus membra Christi cum membris adulterae commiscet?

25

50. 5. Tertullian: Apostolische Gemeinden.

De praescriptione haereticorum c. 19 ff.: Oehler II 18 f.

c. 19. Non ad scripturas provocandum est, nec in his constituendum certamen in quibus aut nulla aut incerta victoria est aut parum certa. Nam etsi non ita evaderet conlatio scripturarum, ut utramque partem parem sisteret, ordo rerum desiderabat illud prius proponi, quod nunc solum disputandum est: quibus competat fides ipsa, cuius sint scripturae, a quo et per quos, et quando, et 30 quibus sit tradita disciplina qua fiunt christiani. Ubi enim apparuerit esse veritatem disciplinae et fidei christianae, illic erit veritas scripturarum et expositionum et omnium traditionum christianarum.

c. 20. Apostoli... in orbem profecti eandem doctrinam eiusdem fidei nationibus promulgaverunt. Et perinde ecclesias apud unamquamque civitatem condiderunt, a qui35 bus traducem fidei et semina doctrinae ceterae exinde ecclesiae mutuatae sunt et cottidie mutuantur, ut ecclesiae fiant. Ac per hoc et ipsae apostolicae deputabuntur ut suboles apostolicarum ecclesiarum. Omne genus ad originem suam censeatur necesse est. Itaque tot ac tantae ecclesiae una est illa ab apostolis prima, ex qua omnes. Sic omnes primae et omnes apostolicae, dum una omnes probant unitate communicatio pacis et appellatio 40 fraternitatis et contesseratio hospitalitatis, quae iura non alia ratio regit, quam eisdem sacramenti una traditio..

c. 21. Hinc igitur dirigimus praescriptionem, si dominus Christus Iesus apostolos misit ad praedicandum, alios non esse recipiendos praedicatores quam Christus instituit, quasi nec alius patrem novit nisi filius et cui filius revelavit, nec aliis videtur revelasse 1 cf. I Ko 5 11.

filius quam apostolis quos misit ad praedicandum, utique quod illis revelavit. Quid autem praedicaverint, id est quid illis Christus revelaverit, et hic praescribam non aliter probari debere, nisi per easdem ecclesias quas ipsi apostoli condiderunt, ipsi eis praedicando tam viva, quod aiunt, voce quam per epistolas postea. Si haec ita sunt, constat perinde omnem doctrinam quae cum illis ecclesiis apostolicis matricibus et originalibus fidei 5 conspiret veritati deputandam, id sine dubio tenentem quod ecclesiae ab apostolis, apostoli a Christo, Christus a deo accepit: omnem vero doctrinam de mendacio praeiudicandam quae sapiat contra veritatem ecclesiarum et apostolorum Christi et dei. Superest ergo, ut demonstremus, an haec nostra doctrina, cuius regulam supra edidimus, de apostolorum traditione censeatur, et ex hoc ipso, an ceterae de mendacio veniant. Com- 10 municamus cum ecclesiis apostolicis, quod nulla doctrina diversa. Hoc est testimonium veritatis.

51.

6. Tertullian: Ende des Petrus und Paulus; Ansehen der römischen Gemeinde. De praescriptione haereticorum c. 24. 36: Oehler II 23. 33 f.

c. 24. Bene, quod Petrus Paulo et in martyrio adaequatur. c. 36. Age iam, qui 15 voles curiositatem melius exercere in negotio salutis tuae, percurre ecclesias apostolicas, apud quas ipsae adhuc cathedrae apostolorum suis locis praesident, apud quas ipsae authenticae litterae eorum recitantur, sonantes vocem et repraesentantes faciem uniuscuiusque. Proxima est tibi Achaia, habes Corinthum. Si non longe es a Macedonia, habes Philippos, habes Thessalonicenses. Si potes in Asiam tendere, habes Ephesum. Si autem 20 Italiae adiaces, habes Romam, unde nobis quoque auctoritas praesto est. Ista quam felix ecclesia, cui totam doctrinam apostoli cum sanguine suo profuderunt, ubi Petrus passioni dominicae adaequatur, ubi Paulus Ioannis exitu coronatur, ubi apostolus Ioannes, posteaquam in oleum igneum demersus nihil passus est, in insulam relegatur.

52.

7. Tertullian: Apostol. Ursprung des Episkopats; Clemens, B. v. Rom, ein- 25 gesetzt durch Petrus.

De praescriptione haereticorum c. 32: Oehler II 29 f.

Ceterum si quae audent interserere se aetati apostolicae, ut ideo videantur ab apostolis traditae, quia sub apostolis fuerunt, possumus dicere: Edant ergo origines ecclesiarum suarum, evolvant ordinem episcoporum suorum ita per successionem ab initio 30 decurrentem, ut primus ille episcopus aliquem ex apostolis vel apostolicis viris, qui tamen cum apostolis perseveravit, habuerit auctorem et antecessorem. Hoc enim modo ecclesiae apostolicae census suos deferunt, sicut Smyrnaeorum ecclesia Polycarpum ab Ioanne collocatum refert, sicut Romanorum Clementem a Petro ordinatum itidem. Perinde utique et ceterae exhibent, quos ab apostolis in episcopatum constitutos apostolici seminis tra- 35 duces habeant.

53.

8. Tertullian: Martyrium des Petrus und Paulus in Rom.

1. Adversus Marcionem IV 5: CSEL XXXXVII 430.

Videamus, quod lac a Paulo Corinthii hauserint, ad quam regulam Galatae sint recorrecti, quid legant Philippenses, Thessalonicenses, Ephesii, quid etiam Romani de 40 proximo sonent, quibus evangelium et Petrus et Paulus sanguine quoque suo signatum reliquerunt.

2. Scorpiace c. 15: CSEL XX 178.

Quae tamen passos apostolos scimus, manifesta doctrina est. Hanc intellego solam Acta decurrens, nihil quaero. Carceres illic et vincula et flagella et saxa et gladii et im- 45

petus Iudaeorum et coetus nationum et tribunorum elogia et regum auditoria et proconsulum tribunalia et Caesaris nomen interpretum non habent. Quod Petrus caeditur, quod Stephanus opprimitur, quod Iacobus immolatur, quod Paulus distrahitur, ipsorum sanguine scripta sunt. Et si fidem commentarii voluerit haereticus, instrumenta imperii 5 loquentur, ut lapides Hierusalem. Vitas Caesarum legimus: orientem fidem Romae primus Nero cruentavit. Tunc Petrus ab altero cingitur, cum cruci adstringitur. Tunc Paulus civitatis Romanae consequitur nativitatem, cum illic martyrii renascitur generositate. Haec ubicumque iam legero, pati disco.

54. 9. Tertullian: Bußedikt des römischen Bischofs Calixt; Eheschließung; Todsünden. 10 De pudicitia c I 4. 19: CS EL XX, 220. 225. — EPREUSCHEN, Tert's Schr. de paen. u. de pudic., 1890 (D.); FUNK I 155 ff., 182 ff.; EROLFFS, Indulgenzedikt des röm. Bischofs Kallist, TU XI, L 1893; FRIEDRICH 83 ff.; GESSER, Kath. 1902; PREUSCHEN, ZNW XI, 1910; RauSCHEN, Eucharistie u. Bußsakrament2, 1910, 1 47 ff.; ALÉS, L'édit de Calliste, P 1914; MCCABE, Crises 1 ff.; KADAM, Bußedikt d. P. Kallistus, M 1917; KPREYSING, ZKTh 41. 43; HKOCH, Lebens15 gang K.s, ZNW XVII, 1916, 211 ff.; Kall. u. Tertullian 1920 (SBHdbg 1919); SEEBERG, DG I 601 ff.; HEILER, Katholizismus 287.

20

Audio etiam e dictum esse propositum, et quidem peremptorium. Pontifex scilicet maximus, quod est episcopus episcorum, edicit: Ego et moechiae et fornicationis delicta paenitentia functis dimitto. O edictum, cui adscribi non poterit bonum factum!

4. Penes nos occultae quoque coniunctiones 1, id est non prius apud eccle siam professae, iuxta moechiam et fornicationem iudicari periclitantur.

19. Ioannes illam (sc. distinctionem delictorum) commendavit 2, quod sint quaedam delicta cotidianae incursionis, quibus omnes simus obiecti. Cui enim non accidet aut irasci inique, et ultra solis occasum, aut et manum immittere, aut facile 25 maledicere, aut temere iurare, aut fidem pacti destruere, aut verecundia aut necessitate mentiri? In negotiis, in officiis, in quaestu, in victu, in visu, in auditu quanta tentamur? ut si nulla sit venia istorum, nemini salus competat. Horum ergo erit venia per exoratorem patris Christum. Sunt autem et contraria istis, ut graviora et exitiosa quae veniam non capiant, homicidium, idololatria, fraus, negatio, blasphe30 mia, utique et moechia et fornicatio, et si qua alia violatio templi dei. Horum ultra exorator non erit Christus; haec non admittet omnino qui natus ex deo fuerit, non futurus dei filius, si admiserit. Ita Ioannis ratio constabit diversitatis, distinctionem delictorum disponentis, cum delinquere filios dei nunc adnuit, nunc abnuit.

35

55. 10. Tertullian: Verheißung an Petrus Mt 16 18 f.

De pudicitia c. 21: CSEL XX, 269 f. FRIEDRICH 84 ff.; LANGEN, Vatic. Dogma I 54. De tua nunc sententia quaero, unde hoc ius ecclesiae usurpes. Si quia dixerit Petro dominus: Super hanc petram aedificabo ecclesiam meam, tibi dedi claves regni caelestis, vel: Quaecunque alligaveris vel solveris in terra, erunt alligata vel soluta in caelis, idcirco praesumis et ad te derivasse solvendi et alligandi potestatem, id est ad om40 nem ecclesiam Petri propinquam? Qualis es, evertens atque commutans manifestam domini intentionem personaliter hoc Petro conferentem? Super te, inquit, aedificabo ecclesiam meam, et, Dabo tibi claves, non ecclesiae, et, Qaecunque solveris vel alligaveris, non quae solverint et alligaverint. Sic enim et exitus docet. In ipso ecclesia extructa est, id est per ipsum, ipse clavem imbuit.

1 Ad uxorem II 8 ed. Oehler I 696: Unde sufficiamus ad enarrandam felicitatem eius matrimonii, quod ecclesia conciliat et confirmat oblatio et obsignat benedictio, angeli renuntiant, pater rato habet. Nam nec in terris filii sine consensu patrum recte et iure nubunt.

2 I Joh 5 16.

Nonne et laici sacerdotes sumus? Scriptum est 1: Regnum quoque nos et sacerdotes deo et patri suo fecit. Differentiam inter ordinem et plebem constituit ecclesiae auctoritas, et honor per ordinis consessum sanctificatus. Adeo ubi ecclesiastici ordinis non est 5 consessus, et offers et tinguis et sacerdos es tibi solus. Sed ubi tres, ecclesia est, licet laici. Unusquisque enim sua fide vivit, nec est personarum exceptio apud deum, quoniam non auditores legis iustificantur a domino, sed factores, secundum quod et apostolus dicit 2. 57. 12. Tertullian: Synoden. De ieiunio c. 13: CSEL XX, 292.

per

Aguntur praeterea per Graecias illa certis in locis concilia ex universis ecclesiis, quae et altiora quaeque in commune tractantur, et ipsa repraesentatio totius nominis christiani magna veneratione celebratur.

Origenes (gest. 254).

10

ERREDEPENNING, Origenes, 2 Bde., Bonn 1841 ff.; HARNACK, LG I 332 ff., DG I 650 ff.; SEE- 15 BERG I 393 ff.; BARDENHEWER, LG II 96 ff.; PREUSCHEN, RE 14, 1904, 467 ff.; 24, 1913, 249 f. 58. 1. Origenes: Ende des Petrus in Rom.

Eusebius h. e. III 1: Origenis op. ed. CDelarue II, P 1740, 24.

Τῶν ἱερῶν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἀποστόλων τε καὶ μαθητῶν ἐφ ̓ ἅπασαν κατασπαρέντων τὴν οἰκουμένην, Θωμᾶς μέν, ὡς ἡ παράδοσις περιέχει, τὴν Παρ- 20 θίαν εἴληχεν, ̓Ανδρέας δὲ τὴν Σκυθίαν, Ιωάννης τὴν ̓Ασίαν, πρὸς οὓς καὶ διατρίψας ἐν ̓ Εφέσῳ τελευτᾷ. 2. Πέτρος δ ̓ ἐν Πόντῳ καὶ Γαλατίᾳ καὶ Βιθυνίᾳ Καππαδοκίᾳ τε καὶ ̓Ασίᾳ κεκηρυχέναι τοῖς [ἐκ] διασπορᾶς Ιουδαίοις ἔοικεν· ὃς καὶ ἐπὶ τέλει ἐν ̔Ρώμῃ γενόμενος ἀνεσκολοπίσθη κατά κε φαλῆς, οὕτως αὐτὸς ἀξιώσας παθεῖν. 3. τί δεῖ περὶ Παύλου λέγειν, ἀπὸ 25 ̔Ιερουσαλὴμ μέχρι τοῦ ̓Ιλλυρικοῦ πεπληρωκότος τὸ εὐαγγέλιον τοῦ Χριστοῦ καὶ ὕστερον ἐν τῇ ̔Ρώμῃ ἐπὶ Νέρωνος μεμαρτυρηκότος; ταῦτα Ωριγένει κατὰ λέξιν ἐν τρίτῳ τόμῳ τῶν εἰς τὴν γένεσιν ἐξηγητικῶν εἴρηται.

59. 2. Origenes: Verheißung an Petrus Mt 16 18 f. Commentariorum in Matthaeum t. XII: Delarue III 523. LANGEN, Vatic. Dogma I 67. 30 c. 10. Εἰ δὲ φήσαντες καὶ ἡμεῖς ὡς ὁ Πέτρος·,σὺ εἶ ὁ Χριστός, ὁ υἱὸς τοῦ θεοῦ τοῦ ζῶντος, οὐχ ὡς σαρκὸς καὶ αἵματος ἡμῖν ἀποκαλυψάντων, ἀλλὰ φωτὸς ἡμῶν τῇ καρδίᾳ ἐλλάμψαντος ἀπὸ τοῦ ἐν οὐρανοῖς πατρός, γινό μ ε Ꮽ α Πέτρος, καὶ ἡμῖν ἂν λέγοιτο ἀπὸ τοῦ Λόγου τὸ σὺ εἶ Πέτρος καὶ τὰ ἑξῆς. πέτρα γὰρ πᾶς ὁ Χριστοῦ μαθητής, ἀφ ̓ οὗ ἔπινον οἱ ἐκ πνευματικῆς 35 ἀκολουθούσης πέτρας, καὶ ἐπὶ πᾶσαν τὴν τοιαύτην πέτραν οἰκοδομεῖται ὁ ἐκκλησιαστικὸς πᾶς λόγος καὶ ἡ κατ' αὐτὸν πολιτεία.

ε. 11. Εἰ δὲ ἐπὶ τὸν ἕνα ἐκεῖνον Πέτρον νομίζεις ὑπὸ τοῦ θεοῦ οἰκοδομεῖσθαι τὴν πᾶσαν ἐκκλησίαν μόνον, τί ἂν φήσαις περὶ ̓Ιωάννου τοῦ τῆς βροντῆς υἱοῦ ἢ ἑκάστου τῶν ἀποστόλων; ἄλλως τε ἆρα τολμήσωμεν λέγειν, ὅτι Πέτρου μὲν 40 ἰδίως πύλαι ᾅδου οὐ κατισχύσουσιν, τῶν δὲ λοιπῶν ἀποστόλων καὶ τῶν τελείων κατισχύσουσιν; οὐχὶ δὲ καὶ ἐπὶ πάντων, καὶ ἐφ' ἑκάστῳ αὐτῶν τὸ προειρημένον, τὸ „πύλαι ᾅδου οὐ κατισχύσουσιν αὐτῆς γίνεται; καὶ τὸ ἐπὶ ταύτῃ τῇ πέτρᾳ οἰκοδομήσω μου τὴν ἐκκλησίαν; ἆρα δὲ τῷ Πέτρῳ μόνῳ δίδονται ὑπὸ τοῦ 1 Apk 16.

2 Rö 211, 13.

κυρίου αἱ κλεῖδες τῆς τῶν οὐρανῶν βασιλείας, καὶ οὐδεὶς ἕτερος τῶν μακαρίων αὐτὰς λήψεται; εἰ δὲ κοινόν ἐστι καὶ πρὸς ἑτέρους τὸ δώσω σοι τὰς κλεῖδας τῆς βασιλείας τῶν οὐρανῶν, πῶς οὐχὶ καὶ πάντα τά τε προειρημένα καὶ τὰ ἐπιφερόμενα, ὡς πρὸς Πέτρον λελεγμένα; παρώνυμοι γὰρ πέτρας πάντες 5 οἱ μιμηταὶ Χριστοῦ, τῆς πνευματικῆς ἀκολουθούσης πέτρας τοῖς σωζομένοις, ἵνα ἐξ αὐτῆς πίνωσι τὸ πνευματικὸν πόμα. οὗτοι δὲ παρώνυμοί εἰσι τῆς πέτρας ὡς Χριστός. ἀλλὰ καὶ Χριστοῦ μέλη ὄντες, παρώνυμοι ἐχρημάτισαν Χριστιανοί· πέτρας δέ, Πέτροι.

c. 14. Ιδωμεν, πῶς λέλεκται τῷ Πέτρῳ, καὶ παντὶ Πέτρῳ τὸ δώσω σοι τὰς 10 κλεῖδας τῆς βασιλείας τῶν οὐρανῶν.

60. 3. Origenes: Petrus, Bischof v. Antiochien.

Homilia VI in Lucam: Delarue III 938.

Rursum in mea mente volvens quaero, quare deus, cum semel salvatorem iudicaret nasci ex virgine, non elegit puellam absque sponso, sed eam potissimum, quae iam fuerat 15 desponsata. Et nisi fallor haec causa est. Debuit de ea virgine nasci, quae non solum sponsum haberet, sed, ut Matthaeus scribit, iam viro tradita fuerat, licet eam vir necdum nosset, ne turpitudinem virginis habitus ipse monstraret, si virgo videretur utero tumenti. Unde eleganter in cuiusdam martyris epistola scriptum reperi, Ignatium dico episcopum Antiochiae post Petrum secundum, qui in persecutione Romae pugnavit 20 ad bestias: principem saeculi huius latuit virginitas Mariae 1; latuit propter Joseph, latuit propter nuptias, latuit quia habere virum putabatur. Si enim non habuisset sponsum et ut putabatur virum, nequaquam potuisset principi mundi huius abscondi.

25

30

61. 4. Origenes: Die Kindertaufe.

Commentarius in ep. ad Romanos V 9: Delarue IV 565.

Ecclesia ab apostolis traditionem suscepit etiam parvulis baptismum dare.

Hippolytus, Bischof in Rom (gest. nach 235).

Refutatio omnium haeresium: PWendland, Griech. chr. Schriftst., L 1916, 2 26; 249 15. 21. NBONWETSCH, RE 8, 1900, 126 ff.; 23, 1913, 652 f.; HACHELIS, H.studien, TU NF 14, L 1897; HARNACK, LG I 605 ff., 893 ff.; PREYSING, ZKTh 38, 1914; 42, 1918; BARDENHEWER LG II 550 ff.

62. 1. Hippolytus: Die Bischöfe im Besitz des heiligen Geistes.

I. Prooemium. Οὐδὲ γὰρ μικράν τινα βοήθειαν τῷ τῶν ἀνθρώπων βίῳ καταλείψομεν πρὸς τὸ μηκέτι πλανᾶσθαι, φανερῶς πάντων ὁρώντων τὰ κρύφια αὐτῶν καὶ ἄρρητα ὄργια, ἃ ταμιευόμενοι μόνοις τοῖς μύσταις παραδιδόασιν. ταῦτα δὲ 35 ἕτερος οὐκ ἐλέγξει ἢ τὸ ἐν ἐκκλησίᾳ παραδοθὲν ἅγιον πνεῦμα, οὗ τυχόντες πρότεροι οἱ ἀπόστολοι μετέδοσαν τοῖς ὀρθῶς πεπιστευκόσιν· ὧν ἡμεῖς διάδοχοι τυγ χάνοντες τῆς τε αὐτῆς χάριτος μετέχοντες ἀρχιερατείας τε καὶ διδασκαλίας καὶ φρουροὶ τῆς ἐκκλησίας λελογισμένοι οὐκ ὀφθαλμῷ νυστάζομεν οὐδὲ λόγον ὀρθὸν σιωπῶμεν.

40 63. 2. Hippolytus: Bubedikt des Bischofs Calixt.

Priesterehe.

Unabsetzbarkeit des Bischofs.

ΙΧ 12. (Κάλλιστος) συνεστήσατο διδασκαλεῖον κατὰ τῆς ἐκκλησίας οὕτως διδάξας, καὶ πρῶτος τὰ πρὸς τὰς ἡδονὰς τοῖς ἀνθρώποις συγχωρεῖν ἐπενόησε, λέγων πᾶσιν ὑπ ̓ αὐτοῦ ἀφίεσθαι ἁμαρτίας.

1 Ignatius ep. ad Ephesios 19 1.

-