279. 2. Gregor VII.: Exkommunikation und Absetzung Heinrichs IV.1 auf der röm. Fastensynode (1076).

Reg. 111 10 a: Caspar 1 270; JR 4978. — CMIRBT, Absetzung H.'s IV. durch Gr. VII., L 1890; Publizistik 131 ff.; HAUCK III 790 ff.; MARTENS I 97 ff.; MEYER V KNONAU 638 ff.; BRHEUSINGER, Servitium regis i. d. dt. Kaiserzeit: Archiv f. Urk.forschg. VIII, 5 1922; EHERZFELD, Strafverfahren Gr. VII. i. Lichte der Ideen Augustins u. Gregors I., Hist. Vtjschr. 19, 1919.

Beate Petre apostolorum princeps, inclina, quaesumus, pias aures tuas nobis et audi me servum tuum, quem ab infantia nutristi et usque ad hunc diem de manu iniquorum liberasti 2, qui me pro tua fidelitate oderunt et odiunt. Tu mihi testis es et domina mea 10 mater Dei et beatus Paulus frater tuus inter omnes sanctos, quod tua sancta Romana ecclesia me invitum ad sua gubernacula traxit, et ego non rapinam arbitratus sum 3 ad sedem tuam ascendere, potiusque volui vitam meam in peregrinatione finire, quam locum tuum pro gloria mundi seculari ingenio arripere. Et ideo ex tua gratia, non ex meis operibus credo, quod tibi placuit et placet, ut populus christianus tibi specialiter commissus 15 mihi obediat specialiter pro vice tua mihi commissa. Et mihi tua gratia est potestas a Deo data ligandi atque solvendi in coelo et in terra. Hac itaque fiducia fretus, pro ecclesiae tuae honore et defensione, ex parte omnipotentis Dei Patris et Filii et Spiritus sancti per tuam potestatem et auctoritatem Heinrico regi, filio Heinrici imperatoris, qui contra tuam ecclesiam inaudita superbia insurrexit, totius regni Teutonico- 20 rum et Italiae gubernacula contradico; et omnes christianos a vinculo iuramenti, quod sibi fecerunt vel facient, absolvo et, ut nullus ei sicut regi serviat, interdico. Dignum est enim, ut, qui studet honorem ecclesiae tuae imminuere, ipse honorem amittat, quem videtur habere. Et quia sicut christianus contempsit obedire nec ad Deum rediit, quem 25 dimisit participando excommunicatis, meaque monita, quae pro sua salute misi, te teste, spernendo seque ab ecclesia tua temptans eam scindere separando vinculo eum anathematis vice tua alligo, et sic eum ex fiducia tua alligo, ut sciant gentes et comprobent, quia tu es Petrus et super tuam petram filius Dei vivi aedificavit ecclesiam suam et portae inferi non praevalebunt adversus eam 5.

280. 3. Gregor VII.: Bericht über die Buße Heinrichs IV. in Canossa (Ende Januar [c. 28] 1077).

,,Quoniam pro amore" an die dt. Fürsten Reg. IV 12, 12a: Caspar I 312; JR 5017. MIRBT, Publizistik 181 ff.; MARTENS I 116 ff.; MEYERV KNONAU II 747 ff. 894 ff.

-

30

Gregorius episcopus servus servorum Dei omnibus archiepiscopis episcopis ducibus 35 comitibus caeterisque principibus regni Teutonicorum christianam fidem defendentibus salutem et apostolicam benedictionem.

Quoniam pro amore iustitiae communem nobiscum in agone christianae militiae causam et periculum suscepistis, qualiter rex humiliatus ad poenitentiam absolutionis

1 De unitate ecclesiae conservanda II 34, MG libelli de lite II 261, 25: Si eidem imperatori iuramenta sua servassent principes regni, certe non fuisset facta divisio regni, et non essent intestina haec bella, unde admodum destructa est ecclesia pariter et res publica. Ottonis Frisingensis ep. Gesta Friderici imp. lib. I, MG SS XX 352: Cum sub imperatore Heinrico, qui inter reges quartus, inter imperatores tertius huius nominis invenitur, imperium gravissime scissum fuisset, parteque maxima optimatum principi suo rebellante, tota pene regni latitudo ferro, flamma foedaretur, Gregorius septimus, qui tunc urbis Romae pontificatum tenebat, eundum imperatorem tamquam a suis destitutum, anathematis gladio feriendum decrevit. Cuius rei novitatem eo vehementius indignatione motum suscepit imperium, quo nunquam ante haec tempora huiusmodi sententiam in principem Romanorum promulgatam cognoverat. cf. Matth 16 18.

2 cf. Esther 14 19. 3 cf. Phil 2 6. 4 cf. Rom 11 6.

veniam impetraverit et quomodo tota causa post introitum eius in Italiam hucusque deducta sit, vestrae dilectioni sincera veritate indicare curavimus.

Sicut constitutum fuit cum legatis, qui ad nos de vestris partibus missi sunt, in Longobardiam venimus circiter viginti dies ante terminum, in quo aliquis ducum ad clusas 5 nobis occurrere debuit, expectantes adventum illorum, quatenus ad partes illas transire possemus. Verum cum iam decurso termino hoc nobis nunciaretur, his temporibus prae multis, quod et nos quidem credimus, difficultatibus ducatum nobis obviam mitti non posse, nec aliunde copiam ad vos transeundi haberemus, non parva sollicitudine, quid potissimum nobis agendum foret, circumventi sumus.

10

Interim vero regem adventare certe cognovimus. Qui etiam, priusquam intrasset Italiam, supplices ad nos legatos praemittens per omnia se satisfacturum Deo et sancto Petro ac nobis, obtulit et ad emendationem vitae suae omnem sese servaturum oboedientiam repromisit, dummodo apud nos absolutionis et apostolicae benedictionis gratiam impetrare mereretur. Quod cum diu multis consultationibus differentes acriter eum de 15 suis excessibus per omnes qui intercurrebant nuntios redargueremus, tandem per semet ipsum nihil hostile aut temerarium ostentans ad oppidum Canusii, in quo morati sumus, cum paucis advenit. Ibique per triduum ante portam castri deposito omne regio cultu miserabiliter utpote discalciatus et laneis indutus persistens non prius cum multo fletu apostolicae miserationis auxilium et consolationem implorare destitit, quam omnes, qui 20 ibi aderant et ad quos rumor ille pervenit, ad tantam pietatem et compassionis misericordiam movit, ut pro eo multis precibus et lacrimis intercedentes omnes quidem insolitam nostrae mentis duritiam mirarentur, nonnulli vero in nobis non apostolicae severitatis gravitatem, sed quasi tyrannicae feritatis crudelitatem esse clamarent.

Denique instantia compunctionis eius et tanta omnium qui ibi aderant supplicatione 25 devicti tandem eum relaxato anathematis vinculo in communionis gratiam et sinum sanctae matris ecclesiae recepimus, acceptis ab eo securitatibus, quae inferius scriptae sunt. Quarum etiam confirmationem per manus abbatis Cluniacensis 1 et filiarum nostrarum Mathildis et comitissae Adelaiae 2 et aliorum principum, episcoporum et laicorum, qui nobis ad hoc utiles visi sunt, recepimus.

30

1

His itaque sic peractis, ut ad pacem ecclesiae et concordiam regni, sicut diu desideravimus, omnia plenius Deo adiuvante coaptare possimus, ad partes vestras data primum opportunitate transire cupimus. Hoc enim dilectionem vestram indubitanter scire volumus, quoniam, sicut in descriptis securitatibus cognoscere potestis, ita adhuc totius negotii causa suspensa est, ut et adventus noster et consiliorum vestrorum unanimitas permaxime 35 necessaria esse videantur. Quapropter in ea fide quam coepistis et amore iustitiae omnes permanere studete scientes nos non aliter regi obligatos esse, nisi quod puro sermone, sicut mihi mos est, in his eum de nobis sperare dixerimus, in quibus eum ad salutem et honorem suum aut cum iustitia aut cum misericordia sine nostrae et illius animae periculo adiuvare possimus.

40 Iusiurandum Henrici regis Teutonicorum. Ego Heinricus rex de murmuratione et dissensione, quam nunc habent contra me archiepiscopi et episcopi, duces comites ceterique principes regni Teutonicorum et alii, qui eos in eadem dissensionis causa sequuntur, infra terminum, quem dominus papa Gregorius constituerit, aut iustitiam secundum iudicium eius aut concordiam secundum consilium eius faciam, nisi certum 45 impedimentum mihi vel sibi obstiterit; quo transacto ad peragendum idem paratus ero.

Item, si idem domnus papa Gregorius ultra montes seu ad alias partes terrarum ire voluerit, securus erit ex mei parte et eorum, quos constringere potero, ab omni laesione vitae et membrorum eius seu captione, tam ipse quam qui in eius conductu vel comitatu fuerint seu qui ab illo mittuntur vel ad eum de quibuscunque terrarum partibus venerint, in eundo et ibi morando seu inde redeundo. Neque aliud aliquod impedimentum habebit 5 ex meo consensu, quod contra honorem suum sit et, si quis ei fecerit, cum bona fide secundum posse meum illum adiuvabo.

Actum Canusiae V Kalendas Februarii, indictione XV.

Gregors VII. Kampf gegen Simonie, Priesterehe, Laieninvestitur.

Literatur vor Nr. 278.

4. Gregor VII.: Römische Fastensynode (10. März 1074): Simonie; Cölibat. MEYER V KNONAU II 348 ff.; H V, 20 ff.

281.

10

a) Schreiben Gregors VII.,,Cum apostolica auctoritate", März 1074, an EB Siegfried von Mainz: Jaffe, 111 523 f., JR ep. coll. 3 (wiederholt ep. coll. 4 an EB Wezel v. Magdeburg, 15 ep. coll. 5 an B. Otto v. Konstanz.)

Unde non ab re tibi scribendum fore arbitrati sumus, nos iuxta auctoritatem sanctorum patrum in nostra synodo sententiam dedisse: ut hi, qui per symonia cam haeresim, hoc est interventu precii, ad aliquem sacrorum ordinum gradum vel officium promoti sunt, nullum in sancta ecclesia ulterius locum ministrandi habeant; illi 20 quoque, qui ecclesias datione peccuniae obtinent, omnino eas perdant, ne deinceps vendere aut emere alicui liceat; sed nec illi, qui in crimine fornicationis iacent, missas celebrare aut secundum inferiores ordines ministrare altari debeant. Statuimus etiam: ut, si ipsi contemptores fuerint nostrarum immo sanctorum patrum constitutionum, populus nullo modo eorum officia recipiat; ut, qui pro amore Dei et officii dignitate 25 non corriguntur, verecundia seculi et obiurgatione populi resipiscant. Studeat igitur fraternitas tua sic se in his rebus nobis cooperatricem exhibere, sic crimina ista de aecclesiis tuis radicitus evellere, quatinus boni pastoris meritum apud Deum valeas obtinere et Romana aecclesia de te sicut de carissimo fratre et studioso cooperatore debeat gaudere.

282.

b) Marianus Scotus Chronicon, a. 1074: MG SS V 560.

30

Papa.. interdixit presbiteris, diaconibus omnibusque clericis, uxores habere et omnino cum feminis habitare, nisi cum eis quas regula vel Nicaena synodus 1 concessit. Decrevit quoque, ut sub sententia sancti Petri cum Simone damnaretur non solum emptor et venditor cuiusque consecrationis officii ecclesiastici, id est epis- 35 copatus, presbiteratus, diaconatus, prepositurae, decanatiae, ecclesiae vel decimationis, sed socius transgressoris. Dominus enim dixit: Gratis accepistis, gratis date 2.

283. 5. Gregor VII.: Enzyklika „Audivimus quod" (Dez. 1074): Cölibat. ,,An alle Kleriker u. Laien in Deutschland", Ep. coll. 10: Jaffé 532; JR 4902. MEYER V KNONAU II 438 ff.

Audivimus, quod quidam episcoporum apud vos commorantium, ut sacerdotes et diaconi et subdiaconi mulieribus commisceantur, aut consentiant aut negligant. His praecipimus vos nullo modo obedire vel illorum praeceptis consentire,

40

5

sicut ipsi apostolicae sedis praeceptis non obediunt neque auctoritati sanctorum patrum consentiunt 1.

6. Gregor VII.: Römische Fastensynode (26.-28. Februar 1075): Cölibat; Simonie;

Investitur.
284.

a) Gregor VII.,,Fraternitatis tuae", 23. März 1075, an B. Sichard v. Aquileja. Reg. II 62: Caspar I 217; JR 4943 2. MEYER VKNONAU II 456; HEEELE V 36 ff.

Decrevimus enim quod, si quis eorum ordinum, qui sacris altaribus administrant, presbyter scilicet diaconus et subdiaconus, uxorem vel concubin a m habet, nisi illis 10 omnino dimissis dignam poenitentiam agent, sacris altaribus penitus administrare desistant nec aliquo ecclesiae beneficio ulterius potiantur sive potitis fruantur; qui vero simoniace, videlicet per interventum pecuniae, sunt promoti, ut absque ulla spe retionis deponantur, apostolica censura statuimus.

15

285.

b) Bernold Chronicon: MG SS V 430.

In eadem sinodo decretum est a Gregorio papa, ut clerici aliquem sacrorum ordinum gradum vel officium precio adepti, deinceps in aecclesia non ministrent nec ecclesiam precio adquisitam aliquis retineat, nec deinceps alicui aecclesiam vendere vel emere liceat. Deinde ut a clericali officio cessent, quicumque se per inconti20 nentiam reprehensibiles exhibent. Item, ut populus clericorum officia nullatenus recipiat, quos praedictas apostolicas institutiones contemnere percipiat.

286.

c) Marianus Scotus Chronicon: MG SS V 561.

Cum quidam clerici sub sententia interdicti apostolici libentius esse voluerunt, quam 25 feminas et uxores carere, ut vel per alios castigarentur, decrevit papa synodica legatione, etiam hoc anno, ut praedicto anno, nullus christianus audiret missam coniugati presbiteri.

287.

d) Arnulf, Gesta archiepiscoporum Mediolanensium: MG SS VIII 27.

30 Papa habita Romae synodo palam interdicit regi ius deinde habere aliquod in dandis episcopatibus, omnesque laicas ab investituris ecclesiarum summovet personas. 288. 7. Gregor VII.: „Multa interrogando“ (25. Aug. 1076) an B. Hermann v. Metz. Reg. IV 2: Caspar I 296 f.; JR 5000. MEYER V KNONAU II 719 f.

Ut autem maledicti et e x com municati possint benedicere et divinam gratiam, 35 quam non timent operibus denegare, alicui largiri, in nullius sanctorum patrum praecepto potest inveniri.

8. Gregor VII.: Römische Fastensynode (25. Febr.-3. März 1078): Ordinationen; Simonie; Cölibat; Kirchengut.

289.

40 a) Acta concilii, Reg. V 14a: Caspar 11 368 ff.

V 116 ff.

MEYER VKNONAU III 103 ff.; HEFELE

Ordinationes vero illorum, qui ab excommunicatis sunt ordinati, sanctorum patrum sequentes vestigia, irrita s fieri censemus. Iterum, sanctorum praedecessorum

1 cf. Reg. II 11 26. Okt. 1074 an Graf Albert (v. Kalto) und Reg. II 45 11. Jan. 1075 an Herzog Rudolf v. Schwaben, Caspar I 142. 182.

2 cf. Reg. II 67 an EB Anno v. Köln, Caspar I 223.

nostrorum statuta tenentes, eos, qui excommunicatis fidelitate aut sacramente constricti sunt, apostolica auctoritate a sacramento absolvimus et, ne sibi fidelitatem observent, omnibus modis prohibemus.

290.

b) Berthold, Annales1 a. 1078: MG SS V 308.

In eadem synodo sententia anathematis data est in episcopos Ravennatem, Mediolanensem, Cremonensem, Tarvisiensem, nec non in omnes symoniacos hereticos, et Nicolaitas, pertinaciter et inoboedienter in sui erroris insania voluntate et industria perseverantes; et specialiter in eos, qui infra biennium temerarii, pervicaces, et incontinentes, aecclesiasticas ordinationes datione peccuniae sibi acquisitas, relictas, et concubinas 10 sibi interdictas apostatica praesumptione receperant. Qui quidem numero non pauci in nostris partibus publica tyrannide in authenticas sacrorum canonum sanctiones perduelles insanissime consurge bant. Illis quoque absque spe restitutionis inrevocabiliter omnino per datam iudicialem sententiam quicumque ordines et consecrationes, excepto solo baptismo, adempti sunt, qui per episcopos officio et sacerdotali dignitate apostolica 15 sanctione privatos, et nondum sive per se seu per certum ipsius legatum ordini restitutos, ubicumque officio praesumptuose usurpato se ordinari, immo potius deordinari praesumpserunt. Aecclesias etiam quascumque consecratas ab eis, utpote Deo umquam canonice initiatas, a primis reconsecrari oportere, illic iudicatum et statutum est.

In laicos quoque cuiuscumque dignitatis data est sententia anathematis, sive clericos 20 nec non in omnes personas, quicumque contra sacrorum canonum decreta episcopatus, abbatias, praeposituras, qualescumque aecclesias, decimas, vel quascumque aecclesiasticas dignitates cuilibet clerico seu cuicumque personae iuxta usurpationem suam antiquam in beneficium dare, et quod Domino Deo prius canonica et legittima traditione in proprietatem et servitium legaliter delegatum est, hoc quasi proprium quiddam et 25 hereditarium laica et non consecrata Deo manu, consecratis Deo altaris et aecclesiasticae dispensationis ministris procurandum et ordinandum contradere seu praestare omnino praesumpserint.

Illic quoque sententia data est, ut anathema sint, quicumque praedas, rapinas seu quaslibet artificiosas invasiones in aecclesiis Deo consecratis, sive in aecclesiarum atriis 30 et cimiteriis, et claustris pariter consecratis, seu in his a ecclesiasticis rebus possessionibus et pertinentiis quibuslibet earum facere praesumpserint. Quae specialia prae caeteris ad praebendas cottidianas et omnimodas victualium et sumptuum necessariorum dispensationes canonicorum, clericorum, presbiterorum, monachorum, virginum sanctimonialium, nec non sub regula cunctorum Christo servientium separatim et 35 quasi proprie nominata ac decreta attinere dinoscuntur.

291.

9. Gregor VII.: Römische; Synode (19. November 1078): Kirchengut; Investitur; Simonie; Cölibat.

Reg. VI 5 b: Caspar 11 400 ff. HEFELE V 123 ff.; MEYER VKNONAU III 159 ff. can. 1. Quicunque militum vel cuiuscunque ordinis vel professionis persona pre di a 40 ecclesiastica a quocunque rege seu seculari principe vel ab episcopis invitis seu abbatibus aut ab aliquibus ecclesiarum rectoribus suscepit vel susceperit vel invasit, vel etiam de rectorum depravato seu vitioso eorum consensu tenuerit, nisi eadem praedia ecclesiis restituerit, excommunicationi subiaceat.

1 MEYER VKNONAU II 905 ff.