ἑρμηνεύει τὸ εὐαγγέλιον, ὅταν λειτουργεῖ ὁ ἀρχιερεύς, καὶ εἰ δυνατόν ἐστι, καὶ τὸ ψαλτήριον. hinc perspicis cur SS. PP. quaedam homiliae n evangelia, aliae in psalmos, in apostolum nonnullae etc. adverto τοῦ ἀποστόλου quandoque διδασκάλους plures simul repertos, quorum antesignanus πρωταποστολαρίου nomen habuit. [Μ: κρατῶν καὶ τὰ σχολεῖα τῆς ἐπισκοπῆς. ἔστι δὲ καὶ οἰκέτης τῆς τρίτης πεντάδος.] *)

p. 5 v. 11. rhetoris officium est generatim scripturas sacras interpretari; et videtur ille quem nos concionatorem nominamus.

CAPUT IX.

p. 5 τ. 18. In quinta continetur 1. ὁ ἄρχων τῶν μοναστηρίων,

socius et adiutor magni sacellarii, de quo iam suo loco, 2. ὁ ἄρχων τῶν ἐκκλησιῶν, socius et adiutor curatoris sacellii, de quo itidem supra.

p. 5 ν. 15. τῶν ἐκκλησιῶν] καθολικῶν intellige, de quibus supra Allatiana: γράφει τὰ ἀντιμίνσια (ἀντίμηνσα Μ) καὶ τὰ σταυροπήγια. altaria portatilia signat, et literas quibus cruce data a dioecesanis exemptiones conferuntur monasteriis. de his Euchologium fuse. idem, ceu paroeciis praefectus, κρατεῖ ἐν τῇ φυλάξει αὐτοῦ τὸ μύρον, sacrum unguentum, in confirmatione adhibendum a privatis sacerdotibus ceu consuetis apud Graecos eius sacramenti ministris, suae custodiae commissum tenet.

ibid. v. 16. 3. ὁ ἄρχων τοῦ εὐαγγελίου, εἰς τὸ κρατεῖν τοῦτο εἰς τὰς λιτάς, cuius officium est gestare evangelium seu codicem evangeliorum in supplicationibus et processionibus. hoc tamen non videtur consentire cum Ioanne Citrio, qui diserte scribit τὸ ἐν ταῖς λιταῖς βαστάζειν τὸ εὐαγγέλιον esse τοῦ δευτερεύοντος τῶν διακόνων, quem Codinus in sexta pentade collocat. et fieri potest ut haec res aliter se habuerit tempore Citrii et aliter aetate Codini: nam ut ipse Citrius conqueritur, haec saepius patriarchae arbitratu suo mutabant, τὰ ἄνω κάτω ποιοῦντες, ita ut in illos quadraret paroemia ἄνω ποταμῶν χωρεῖν λέγουσα τὰς πηγάς, καὶ τὰ παρὰ Ἰου

*) addit Μ: οὕτως περιέχει ἡ τρίτη πεντάς.

τέλος τοῦ δεξιοῦ χοροῦ.

ἴσθι οὖν καὶ αὐτὸ εἰς τὴν τῶν κληρικῶν διάκρισιν. τὸ μὲν ἅγιον εὐαγγέλιον τοῦ βαιοφόρου ἀναγινώσκεται ὑπὸ τοῦ πρωτονοταρίου, τὸ τῆς μεγάλης δευτέρας ἀναγινώσκεται ὑπὸ τοῦ ἱερομνήμονος, τὸ τῆς μεγάλης τετράδος ἀναγινώσκεται ὑπὸ τοῦ σακελλαρίου, τὸ τῆς μεγάλης πέμπτης ἀναγινώσκεται ὑπὸ τοῦ χαρτοφύλακος, τὸ τοῦ μεγάλου σαββά του ἀναγινώσκεται ὑπὸ τοῦ σκευοφύλακος. τῇ ἁγίᾳ καὶ μεγάλῃ κυριακῇ τοῦ πάσχατος ἀναγινώσκεται τὸ ἅγιον εὐαγγέλιον ὑπὸ τοῦ μεγάλου οἶκονόμου.

ἐπληρώθη ὁ δεξιὸς χορὸς καὶ τὰ μεγάλα ὀφφίκια τῶν ἐκκλησια

στικῶν.

δαίοις δευτερόπρωτα σάββατα, καὶ παρὰ τοῖς δεινοῖς σοφισταῖς τὰ πρωθύστερα, ut scite ait Citrius.

p. 5 ν. 16. ὁ ἄρχων τοῦ εὐαγγελίου] consule, si laborem meretur, Euchologium nostrum fol. 770 et 811 περὶ λιτῆς et evangelio in ea legendo.

at non

in

i. v. 17. Sequitur ὁ ἄρχων τῶν φώτων, quem Bonefidius vocat luminarium, Iunius praefectum luminibus. eius erat curam gerere φωτιστών, recens illuminatorum seu baptizatorum: veteri enim ecclesiae phrasi baptismus appellatur φωτισμός et baptizati φωτιστοί, forsan non sine respectu ad caeremoniam quandam quae baptismum subsequebatur: dabantur enim baptizato cerei accensi in signum fidei et gratiae acceptae, et quod a potestate tenebrarum translatus es- P 169 set ad lumen et sortem sanctorum. meminit huius caeremoniae Nazianzenus orat. in sanctum lavacrum, et S. Augustinus in illud Psalm. 65: transivimus per ignem et aquam etc. Iunius ritum hunc involvit, ne emineat. accendebantur, inquit, luminaria. tantum hoc, sed et accensa tradebantur baptizatis. atqui hic, quit, ritus ordinarie ad baptismum observabatur. cur igitur vos mutastis et abrogastis? praeterea vero anniversarie in singularibus quibusdam diebus festis per lampadarium, ut in hoc libro appellatur p. 44 10 et 23, (accendebantur haec luminaria.) at lampadarius iste nihil huc facit: erat enim officium eius palatinum, non ecclesiasticum; praeferebatque lampadem accensam non singularibus duntaxat festis et anniversarie, sed quoties imperator in publicum procedebat, ut ex Balsamone infra ostendam ad p. 45 v. 1. longe ergo alius 6 ἄρχων τῶν φώτων et alius ὁ λαμπαδάριος. neque tantum semel vel aliquoties in anno usus luminum erat in templis, sed perpetuo et toto anno; etiam tunc quando nulli νεοφώτιστοι aderant: neque enim moris erat Graecis liturgiam sine luminibus celebrare.

ibid. ὁ ἄρχων τῶν φώτων] hoc officium in quattuor videntur Allatiana dispertiri, hoc pacto: ὁ κατηχητὴς κατηχίζει τὸν λαὸν καὶ Μ) πάντας τοὺς εἰσερχομένους ἐκ τῶν ἑτεροδόξων εἰς τὴν ὀρθόδοξον πίστιν, ὡς ἵνα τὸ ἅγιον βάπτισμα δέξωνται. ὁ περιοδευτὴς περιπατῶν καὶ παιδευόμενος (ὁδηγῶν Μ) τοὺς θέλοντας βαπτισθῆναι τῇ ὀρθοδόξῳ πίστει (εἰσελθεῖν εἰς τὴν ὀρθόδοξον πίστιν Μ). ὁ βουτιστὴς ἵσταται ἐν τῇ ἁγία κολυμβήθρα, καὶ ὁ ἱερεὺς λέγει τὰς εὐχάς, ὁ δὲ ἀρχιερεὺς σταυ ρώνει τὸ ὕδωρ, ὁ δὲ βουτιστὴς βαπτίζει τὸν μέλλοντα βαπτισθῆναι. ὁ μυροδότης ἵνα ὑποκρατῶν τὸ ἅγιον μύρον, καὶ ὅπου τὸ ὁρίζει ὁ ἀρ χιερεὺς τοῦ δοῦναι μύρον.

p. 5 v. 18. Ultimus in hac pentade est ὁ ἄρχων τῶν ἀντιμιν σίων seu ἀντιμινσίου, εἰσάγων τοὺς εἰσερχομένους εἰς τὴν ἁγίαν μετάληψιν, praefectus antimensiorum, inducens eos qui sacram communionem accipere volunt.

ibid. Chartophylax, ut supra visum est, ad ecclesiasticam, hic ad laicam communionem invitat.

Iunius praefectus antecessui mensae, adducens eos qui erant venturi ad communionem sacram. inepte prorsus, et adhuc ineptius in scholiis, ut satis mirari nequeam hominis huius his in rebus seu oλCodin. Curopalat. de Offic.

10

P 170

γωρίαν seu απαιδευσίαν. examinemus singulas eius ineptias. τῶν avτipivoíov, ad verbum, antimensalium, inquit etc. a mensa denominati sunt oi avtiμívoroi, quasi dicat antemensales, qui ad sacram mensam primum recipiebantur et communionem eucharistiae etc. hi enim prius quam admitterentur ad communionem sacram, solebant ecclesiis ante mensam sisti διὰ τὸν τῶν ἀντιμινσίων ἄρχοντα, posteaque eodem praeeunte adduci ad communionem, ut palam testatum faceret, illos suos comites in unum corpus coaluisse cum Christo et ecclesia eius. hic autem ritus to avτiuívorov dictus est. fabulae plusquam Aesopicae; quibus refellendis diu immorari nil erit necesse, ubi ipsam veritatem explicaverimus, nec aliunde nisi ex Graecorum monumentis. quid igitur sunt antimensia? antimensia, inquit ille in Iure GR fol. 239, scimus fieri solita, quando episcopus consecrato dedicatoque templo pannum mensae substratum mensamque seu altare tegentem, in frusta dissectum pictumque sacerdotibus distribuit, ut eo praediti sacrificium offerre queant. sunt igitur antimensia ea quae apud Latinos lapides consecrati seu arae portatiles, sine quibus sacrificium fieri non potest, si non offeratur in altari per se alioquin consecrato et dedicato. dicuntur antimensia, quia sunt loco mensae seu arae consecratae eiusque vicem subeunt; fiuntque ex panno diviso et in frusta dissecto, ex illo, inquam, panno qui altare ab episcopo de novo consecratum vestiebat et ornabat: hoc enim operimentum in partes minutas dissectum distribuebat episcopus sacerdotibus, ut postea partium istarum beneficio sacrificium in altaribus etiam non consecratis offerre possent.

p. 5 v. 18. Antimensia, quasi mensae sacrae vice assumpta, sunt Graecorum altaria portatilia, lintea nimirum sacris reliquiis ditata, unguento quoque sacro delibuta ac pontificis benedictione ad missam in iis celebrandam dedicata. ut eorum usus est in communione, qui huius curam suscipit, illis praefici asseritur.

re

Quocirca quaerit ille in Iure Graeco-Romano, quid faciendum si desint antimensia, cum sine his celebrare non liceat? sponsum his verbis datur: antimensia in omnibus sanctis mensis (hoc est altaribus) poni necesse non est, sed in iis de quibus incertum num consecratae sint necne. nam antimensia locum obtinent consecratarum mensarum, nec iis opus est ubi mensas consecratas esse constat. ex quibus liquido patet quae sint antimensia, quis eorum usus, nempe idem prorsus qui apud nos altarium portatilium seu lapidum, ut vocamus, consecratorum, quorum beneficio potest quis etiam in non consecrato altari celebrare. quod ergo nos possumus hoc medio, id Graeci quibant per antimensia, hoc est per partes tegumenti illius quod novum altare, quando templum consecrabatur, operuerat.

Inter ceteras quaestiones Ioanni Citrio propositas haec etiam una erat, an antimensia etiam valeant in aliis provinciis et dioecesibus, an solum in dioecesi episcopi antimensia illa consecrantis et conficientis.

responsio est valere ubique, sicut et ipsum sacrum unguentum et alia sacra, quamvis uno in loco sanctificata, semel tamen sanctificationem adepta ubique eam retinent et exserunt, inquit Citrius, qui et docet antimensia non primo statim dedicationis die distributa, sed tum demum, ubi tegumentum altaris per sacrificia septem continuis diebus oblata sanctificationem accepisset, in partes divisum et pro antimensiis distributum esse. in eandem sententiam Nicephorus patriarcha Cpolitanus tom. 1 Iuris GR fol. 29 antimensia, inquit, ubicunque fuerit is opus, mittuntur, nec vel hac vel illa regione circumscribuntur, sed in aliam quoque provinciam transferuntur sicut et sacrum unguentum. addit Nicephorus notationem nominis: sic autem appellantur as άvríngóswra καὶ ἀντίτυπα τῶν πολλῶν μίνσων τῶν καταρτιζόντων τὴν ἁγίαν καὶ δεσποτικὴν τράπεζαν. sunt enim ipsius consecratae mensae seu arae vicaria: nam ut idem Nicephorus dicit, proprie mensas sen aras significant quas consecratio non sanctificavit. monet etiam hoc Nicephorus: si per ignorantiam lotum fuerit antimensium, non propterea amittere sanctificationem nec profanum effici. pro quo alii, vitiose prorsus nulloque sensu, si impletum fuerit antimensium: nimirum pro лv legerunt invv. quae vitiosa lectio a Bonefidio profecta exstat etiam tom. 6 Bibliothecae SS. Patrum.

In Euchologio Graecorum praescribitur tagis, hoc est modus et ordo, consecrandi antimensia. quando, inquit, sacerdotes antimensia mensae imponunt, illis ex oenanthe seu flore vini superinfundit episcopus ter quantum satis, recitato interim psalmo "asperges me domine hyssopo, et mundabor, lavabis me, et super nivem dealbabor.” hoc ter dicto reliqua eiusdem psalmi adiungit, deumque benedicens ait "benedictus deus noster, nunc et semper et in secula seculorum, amen.' postea accepto sacri unguenti vase, et diacono clamante "attendamus," facit per antimensium cruces tres, unam per medium, utrinque duas, recitaturque psalmus "ecce quam bonum et quam iucundum" usque ad finem; deumque collaudans dicit episcopus "gloria tibi, sancta trinitas, deus noster in secula.' deinde accepto turibulo incensum facit; et diacono dicente "oremus dominum" sic precatur pontifex. subduntur deinde preces, quas super antimensia pontifex fundit; quarum desiderio qui tenetur, is Euchologium consulat.

Animi causa iuvat addere quaestionem Ioanni Citrio propositam, quid Graece significet antimensium, et quomodo scribendum sit, num per ta an per iota. ad hanc quaestionem ita respondet Citrius. appellatio deducitur a mensa, quod secundum Graecos quidem significat xavovv canistrum, et secundum Italicam linguam to πεπραγματευμένον τοῖς ἑψοποιοῖς ἐδεστόν. interpres: venale propinatorum edulium (quam bene Graecus, tam bene Graeci interpres). audiamus caetera. hac ratione et in mensis explicatae mappae nominantur mensalia, tanquam ad ornatum mensae posita. vulgari autem usu antimensia dicuntur ut in vestibus antipana (antipanni). haec autem in sanctis illis ponuntur mensis quas consecratio non sanctificavit.

subiungit Citrius: si templum non est dedicatum, quod ei deest, sanctificatoria vis antimensii implet. ideoque in non consecrato templo sacrificium sine antimensio nunquam facere licet. et sacerdoti qur hoc ausus fuerit, poena erit depositio. per iota autem scribitur dià tổ ¿dviκόν· τὰ γὰρ ἐθνικὰ κατὰ τὸν γραμματικὸν κανόνα οὔτε παραγωγὰς οὔτε κανόνας ἔχουσιν. solent autem grammatici per iota et omicron et epsilon τὰς ἐθνικὰς φωνάς scribere. quae ratio Citrii quanti sit, in cuiusvis arbitrio situm esto.

Ait insuper antimensia nullo modo licitum conficere nisi in novi templi dedicatione, quique secus agant, canones transgredi; nec reP 171 ferre num nuper templum sit exstructum; satis esse quod non fuerit dedicatum, quandocunque demum exstructum fuerit.

His hunc in modum de antimensiorum ratione explicatis, in tenues auras evanescit Iunianus ille antecessui mensae praefectus, cum scholiis illis vere scoriis et insulsis. nos praefectum antimensiorum vel antimensii nominemus; cui praeter curam antimensiorum etiam haec incumbebat, ut corpus domini accepturos ad communionem seu deduceret seu induceret.

CAPUT X.

p. 5 v. 20. In sexta pentade primum locum tenet primus ostia

rius κρατῶν τὰς θύρας εἰς τὰς χειροτονίας, qui fores custodit in ferendis suffragiis, inquit Iunius, chirotoniam pro electione accipiens. ego malim chirotoniam accipere pro proprio suo significato, nempe pro consecratione seu ordinatione ministrorum ecclesiae, ita ut primo ostiario cura ianuae demandata sit tunc quando diaconi sacerdotes aliique ordinantur et consecrantur. quamvis magnopere non repugnabo, si quis officium primi huius ostiarii interpretetur de ipsa electione ministrorum ecclesiae, cum per suffragia eliguntur ab illis quibus ius et potestas eligendi: tunc enim vel maxime attento et circumspecto ostiario opus est.

ibid. Huic aliud munus adiungunt Allatiana: οἱ ὀστιάριοι βαστάζουν τον ῥάβδον τοῦ ἀρχιερέως. cubicularii onus esse asserunt alia: ὁ κου βούκλης ἵνα βαστάζῃ τὸ δεκανίκιον τοῦ ἀρχιερέως, ὅταν περιπατεῖ.

p. 5 v. 21. Secundus ostiarius est o xoaτav to μovoßάußvlov, qui tenet, seu cui ius in monobambylum: ita edidit Iunius. quid vero hoc nominis? vel potius quid monstri? Iunius hic multa, sed plane ridicularia. quid ergo illi est monobambylon? duo loca chirotoniae distinguit, alterum, in quem a primo ostiario omnes admissos dicit quos noverat habere ius suffragii ferendi; alterum secretiorem, in