Cummeani. (Cumm. IX, 2. 3.)

3. Qui odit fratrem suum, homicida est, quamdiu non abiecerit odium, cum p. e. a. vivat et ei, quem oderat, caritate non ficta copuletur. Fratrem cum furore maledicens, cui maledixit, placeat et VII dies c. p. e. a. remotus paeniteat.

C. XXX. De detractione, murmuris et invidia.

Jud. canonicum. (Cumm. IX, 11. P. Casin. 39.) 1. Si quis episcopus aliquem detrahit, VII dies paenit., presbyter V, diaconus IIII, subdiaconus III, clerici II, laici I. Cummeani. (Cumm. IX, 8-10. 7.)

2. Qui causam invidiae detrahit aut libenter audit detrahentem, IV dies i. p. e. a. paenit. separatus. Si vero detrahit eum, qui praeest, VII dies similiter paeniteat et serviat ei libenter de reliquo. Sed, ut quidam ait, non est detrahere verum dicere, sed secundum evangelium corripe eum inter te solum et ipsum prius et postea dic ecclesiae, si te non audierit. Si vero verbositatem diligens deroget fratri, I diem vel II tacens paenit. Si autem fabulatione, XII psalm. canat. Mala non recipientium sanitatem retractans, ne ei ceteri consentiant vel vituperatione mali bonique confirmandi obtentu aut lugubri miseratione medicus est estimandus, si ista tria defuerint, detractor XXX in ordine psalm. canat. Si quis murmuraverit, separetur et opus ejus abiciatur, cum semi panis debito aquaque maneat. Si quis est invidus, satisfaciat ei, cui invidit; si autem nocuit, largitate placeat ei et paenit. judice sacerdote.

C. XXXI. De acedia, somnolentia et instabilitate.

Judicium Cummeani. (Cumm. X, 1—3. Gild. 19.).

Otiosus opere extraordinario gravetur. Somnolentus vigilia propensiore, id est IV vel VII psalm. occupetur. Si quis non occurrit ad secundi psalmi consumationem, canat VIII in ordine psalm. Si excitatus veniat post missam, quidquid cantaverint fratres, replicet ex ordine, si vero ad secundam venerit, cena careat. Vagus instabilisque mansione unius loci operisque sedulitate sanetur.

C. XXXII. De his, qui baptismum iterantur.

Judicium Theodori. (Th. I, 10. § 1. 2.; I, 5. § 6.) Qui bis baptizatus fuerit ignorans, non indiget pro eo paenitere, nisi quod secundum canones non potest ordinari nisi pro

Schmitz, Die Bussbücher.

43

magna necessitate. Qui autem non ignorantes iterum baptizati sunt, quasi iterum Christum crucifixerunt, VII ann. paeniteant IV et VI feria, et tribus quadragesimis, si pro vitio aliquo; si autem pro munditia licitum putavit, IV ann. paenit. Si quis ab heretico baptizatus est, qui recte trinitatem non credit, iterum debet baptizari. Baptizati a presbytero, non recte baptizante, iterum debent baptizari.

C. XXXIII. De operibus diei dominici et de his, qui eodem die jejunant vel indictum jejunium contemnunt.

(Cumm. XII, 3—10.)

In die dominica greci et romani navigant, equitant, panem non faciunt nec in curru pergunt nisi ad aecclesiam tantum, nec balneant. Greci non scribunt publice, tamen pro nesessitate seorsum scribunt. Qui operantur die dominico eos greci prima vice arguunt, secunda vice tollunt aliquid eis, tertia vice tertiam partem de rebus tollunt aut vabulant vel VII dies paenit. Lavacrum capitis potest die dominico et in lixiva lavare pedes licet. Si quis die dominico pro negligentia jejunaverit, ebdomada I paenit. Si secunda vice, XX dies paenit., si postea, XL. Si pro damnatione die jejunaverit, abominabitur ab omnibus ecclesiis, sicut Judaeus. Si quis contempserit indictum jejunium in aecclesia et contra decreta seniorum fecerit sine quadragesima, XL dies paenit. Si autem in XLma, I ann. paenit. Si frequenter per consuetudinem hoc fecerit, exterminabitur ab aecclesia Domino dicente: Qui scandalizaverit unum de pusillis istis, qui in me credunt, expedit ei, ut appendatur mola asinaria collo ejus et cetera.

C. XXXIV. De neglegentia erga sacrificium et errante presbytero in missa.

Judicium canonicum Cummeani. (Cumm. XIII, 9. 7. 6. 10-12. 16-19. 13. 3. 25. 24. 14. 20. 15. 16; XIV, 4. 5. 16. 17; P. Casin. 91.)

1. Si quis neglexerit sacrificium aut perdiderit et inventum non fuerit, I ann. paenit. Qui non bene custodierit sacrificium et mus commederit ex eo, XL dies paenit. Si casu negligens quis sacrificium perdat, relinquens feris et alitibus devorandum, si excusabiliter, III XLmas paenit., sin vero, I ann. Qui perdiderit suum chrismal aut solum sacrificium in regione quilibet et

non invenitur, III XLmas, aut I annum paenit. Perfundens aliquid de calice super altare, quando aufertur linteamen, VII dies paenit,, quod si habundantius, VII superpositiones. Si accedenti de manu sacrificium ceciderit in stramentum, VII dies paenit., a quo ceciderit. Qui infundit calicem in fine solemnitatis missae, XL dies paenit. Qui merserit sacrificium, continuo bibat aqua, quae fuerit in chrismal sumatque sacrificium et emendet per dies XL culpam solus. Si ceciderit sacrificium de manu offerentis terratenus et non invenitur, omne quodcumque inventum fuerit in loco, in quo ceciderit, conburatur et cinis sub altari abscondatur et sacerdos dimidio anno damnetur. Si vero inventum fuerit sacrificium, locus scopa mundetur et stramentum ut supra ignetur et sacerdos XX dies paen. Si usque ad altare tantum lapsum fuerit, superponat. Si de calice aliquid per negligentiam stillaverit in terram, lingua lambatur, tabula radatur et si non fuerit tabula, mittat, ut non conculcetur, igni consumatur, ut supra celetur et sacerdos XL dies paenit. Si super altare stillaverit calix, sorbeat minister stillam et III dies paenit. Si usque ad linteum secundum transierit, VII dies paenit. Si usque ad tertium, VIIII, si usque ad quartum, XV dies, et lintheamina, quae tetigerit gutta, abluat per tres vices calice subter posito et aquam ablutionis sumat. Si quis neglexerit accipere sacrificium et non interrogat, nec aliquid cause excusabilis exstiterit, superponat. Et qui acciperit sacrificium pollutus somno, sic paenit. Si quis communicaverit nec ignorans ab aecclesiae excommunicato, XL dies paenit. Quicumque aliquem capitale crimen admittentem sciens communicaverit, VII dies paenit. Qui communicaverit sanguinem inscius, VII dies paenit. Diaconus obliviscens oblationem adferre, donec adferatur lintheamen, quando recitantur nomina pausantiam, superponat. Si quando interluitur calix stillaverit, prima vice XV psalmos canat. Qui negligentiam erga sacrificium fecerit, ut siccans vermibusque consumptum ad nihilum devenerit, III XL paen. i. p. e. a. Si integrum, sed inventi fuerint in eo vermes conburatur et cinis sub altari abscondatur et negligens XL dies paenit. Si cum amissione saporis fuerit decoloratum sacrificium, XX dies paenit. Conglutinatum vero, VII dies. Greci omni dominica communicant. Clerici et laici, qui in tres dominicas non communicant, excommunicantur, sicut canones habent. Romani similiter communicant, qui volunt, qui autem noluerint, non excommunicantur. Greci et Romani III dies abstinent se a mulieribus, sicut in lege scribtum est, ante panes propositionis. Qui acceperit sacrificium post cibum, VII dies pae

nit., qui non communicant, non accedant ad osculum, similiter qui prius manducant.

Cummeani. (Cumm. XIV, 3. XIII, 21.)

2. Sacrificium non est accipiendum de manu sacerdotis, qui orationes vel lectiones secundum ritum implere non potest. Si titubaverit sacerdos in oratione dominica, quae dicitur periculosa, si una vice, L plagas accipiat, si secunda, C, si tertia, superponat.

C. XXXV. De his, qui multa mala fecerunt et de mitigatio penitentiae ac reconciliatione penitentium ad communionem.

Judicium Theodori. (Th. I, 7. § 1.)

1. Qui multa mala fecerit, id est adulterium cum pecude et cum muliere et furtum fecerit, monasterium introeat et paenit. usque ad mortem. Sacerdos post votum perfectionis faciens capitalia crimina, VII ann. paenit., sine vino et carne ex his III et dimidium et XL dies dure et reliqua autem spatia remissius. Sine gradu autem quis monachus IV ann. paenit., II ex his et VI quadragesimas dure, reliquum autem remissius. Secularis autem sacerdos, sicut sine gradu monachus paeniteat, diaconus tres ann. et III XL dure, reliqua remissius. Episcopus, non de secularibus, XIV ann. penit., IV ex his et dimidium et XL dies dure, reliqua remissius.

(Th. I, 12. § 4.)

2. Penitentes non debent secundum canones communicare ante consumationem penitentiae. Theodorus autem per misericordiam post annum vel post VI menses licentiam dedit.

Theodori. (Th. I, 8. § 5. P. Casin. 103.)

3. Si quis presbyter paenitentiam morientibus abnegaverit, reus erit animarum. Quia Dominus dicit: Quacumque die conversus fuerit peccator, vite vivet et non morietur. Vera enim confessio in ultimo tempore potest esse, quia Dominus non solum temporis, sed cordis inspector est, sicut latro in hora confessionis unius momenti meruit in paradiso esse.

Drittes Kapitel.

Das Poenitentiale Parisiense.

Dem sogenannten Poenitentiale Cummeani ist ein Poenitentiale verwandt, welches bisher unbekannt geblieben ist und von mir in einer Handschrift der Pariser Bibliothek gefunden wurde. Die Handschrift ist in dem Katalog der Bibliothek bezeichnet: >>Codex membranaceus 1207 olim Colbertinus mit der Bemerkung des Bibliothekars: »>is codex saeculo decimo tertio exaratus videtur;« das Inhaltsverzeichniss desselben führt unter No. 1 an: >canones poenitentiales et ritus in reconciliandis. penitentibus servari solitus«; sodann zehn weitere Nummern meist liturgischen und homiletischen Inhalts 1.

Unter dem Rubrum »Incipit penitentiale de vitiis, que nascuntur ex superbia« wird zunächst ein kurzer auf die praktische Verwaltung des Busswesens bezüglicher Ordo mitgetheilt; und unmittelbar hierauf folgen die Canones, welche durch das Rubrum »Hucusque desertum est de remediis sanctis vitiorum spiritualium et que oriuntur ex ipsis; Incipit capitulum vitiorum ex parte carnis venientium et que nascuntur ex ipsis« in zwei Abtheilungen geschieden sind. Die erste enthält 69 Canones de odio, de heresi et superstitione, de furto, de perjurio. de homicidio; die zweite umfasst die Canones 70 bis 130: de ebrietate, de cibo vetito, de fornicatione. Den Schluss bildet die Mittheilung der Psalmen und Gebete nach geschehener Beichte und die Absolutions-Formel. Diese Classifizirung der Vergehen ist eine Specialität dieses Poenitentials, welche in keinem anderen Bussbuche vorkommt. Einen historischen Anlass für dieselbe könnte man vielleicht in der Irrlehre der Montanisten finden, welche die 1 Der weitere Inhalt des Codex ist in dem Katalog bezeichnet folgendermassen:

20. St. Augustini de die Judicii sermones duo.

30. Variae homiliae auctorum; nomina non comparent.

40. Nomina regionum et civitatum in quibus sanctorum Apostolorum corpora requiescunt.

50. Capita quaedam ad res liturgicas pertinentia.

60. Anonymi liber de natura leonis et aliarum bestiarum.

70. Passio St. Margaritae Virginis.

80. Vita beatae Mariae Aegyptiae e graeca lingua in Latinam ab anonymo conversa.

90. Rituum quorundam inter missas celebrandas explicatio allegorica. 100. Arsenii Abbatis dictum insigne.

110. Capitulum de tribus Mariis.