ROZDZIAŁ VII.

Księgi sądowe i początek archiwów krajowych.

§ 198. Ze zmianki o karbach wyżej w § 196 uczynionej widać, że pisaniny nie cierpieli w swoich sądch Słowianie, czém się też następne odznaczyły wieki. Mimo to istniały tak zwane archiwa (agzetov, komora starożytnicza), już od czasu wprowadzonego do nich chrześciaństwa, przeznaczone na składy pism dawnych, z których pochodzące w X i XI wieku czytać mieli Bartosz Paprocki i Długosz (1). Tyczące się funduszów kościelnych pisma kazał chować pod pieczęcią Prałata i Kolatora synod gnieznieński (2) w kościelném, a statut warteński (§ 15) sądowe akta w świeckiém archiwie. Mniej dbał tenże statut o dyplomata, czyli o lózem chodzące urzędowe akta (z których składały się wyłącznie archiwa dawne) a całą uwagę zwrócił na sądowe, czyli tak u Polaków zwane,,ziemskie i grodzkie (3) księgi." Innego one były niż germańskie rodzaju, i wcześniej się u nas niż w dzisiejszych pojawiły Niemczech. Przez księgę ziemską (Landbuch) rozumiano w zgorzelickiej Marchii i w Szwajcaryi statuta (4); u nas zaś przeciwnie to

(1) Pamiętn. moje II, 304.

(2) Z r. 1285. w § 26. u Helcl. 386.

(3) W przywileju żydowskim z r. 1264. pochodzącym, a w § 202 tomu pierwszego opisanym, wymieniono: libri terrestres, castrenses, civiles, prætoriales, scabinorum.

(4) Przypis Eichorna do § 302 jego dzieła, w którym wyraża się historyk, że znaczenia owej księgi nie pojmuje. O Szwajcaryi dzieła Blumera Staat u Rgesch. 392. nstpn. porówn.

samo przez nie co i dziś, czyli sądowe i hipoteczne księgi pojmowano. Miały takież same znaczenie czeskie księgom naszym spółczesne,,deski," które od takowychże w arcyksięstwie austryackiém, w Tyrolu i t. d., na ich wzorze utworzonych, są wcześniejsze (1) archiwów. Mając mówić o nich szczegółowo, powiem wprzód o urzędowych w archiwie kościelném i świeckiem chowanych aktach.

§ 499. Nie inaczej jak na piśmie chciało mieć duchowieństwo zapewnione sobie fundusze kościelne, zkąd początek urzędowych, króciuchno naprzód, jak uczą dyplomata IX i X wieku morawskie, polskie, czeskie i t. d., wyrażanych aktów. Po nich następujące obszerniejsze są, ale też coraz rozwleklejsze w treści. Pisano je zwykle na pargaminie, rzadko na papierze (o czém wcielając je w akt nowy wyraźną czyniono zmiankę (2), i z czasem kilka zestawiając razem, z wielu, jak w § 170 tomu pierwszego powiedziałem, tworzono jeden akt urzędowy. Ważność jego zależała od pieczęci, miejsce podpisu (o czém w § 258 tomu poprzedzającego nadmieniłem) zastępującej, zkąd łatwość fałszowania tych pism, a ztąd znowu poniewierka ich przez sądy, do czego sam prawodawca upoważniał. Z tego względu godném jest uwagi zeznanie Cara Duszana, który, pomimo wielkiej powagi jaką (w § 117. st.) przywilejom swym nadał, za nic uważać je kazał Sędziemu, ilekroćby najmniejsze powziął o nich podejrzenie (§ 116, 141 stat). Wszelkie bez różnicy, duchownego i świeckiego prawa, stosunki, aktami temi obejmowano; wszystko co w księgi sądowe

(1) Palackiego artyk. w Czasop. z r. 1831. V, 3. str. 307. (2) Porówn. r. 1224. u Erbena 685. idem privilegium, ut mos fuit hominum temporibus illius, in charta juncea seu scirpea (porówn. Djukanża p. w. scirpus) scriptum erat.

wchodziło, było tych aktów treścią. Z oba źrzódeł, dopełnianych nowemi postanowieniami, powstawały statuta, Zgoła od urzędowych aktów rozpoczynało się i kończyło na nich krajowe prawodawstwo,

§ 200. Nowszej niż dyplomata są daty, ale mimo to są bardzo stare, sądowe księgi. Chociaż bowiem polskie dopiero z pierwszej połowy XIV wieku, a czeskie z połowy drugiéj tegoż wieku, w języku ojczystym i łacińskim pisane, przechowały się (1), przecież mamy niewątpliwie na to w statucie żydowskim dowody, że już w XIII istniały wieku. Sądowe księgi obejmowały krociuchne zmianki o umowach stron, o wszczętych względem praw sporach, i o wydanych na to wyrokach. Księgi takie leżały na węgierskich sądów stołach, i ztąd miały swoje nazwisko (tabula). Podobne im przechowywali u siebie ruscy Pisarze sądowi (piscowyje knigi), i takoweż mieli Sędziowie serbscy. Wozili je z sobą jedni i drudzy, chowając, co dziś jeszcze ma u Turków miejsce, w osobno na to przeznaczonym worku, i z nich, kraj objeżdżając, polecenia Przystawowi (według § 44 Pr. Rusk. i § 165, 166 stat. Dusz.) dawali, a stronom ustnie ogłaszali wyroki.

§ 201. Wielką zwracano baczność na urzędowe pisma i księgi. Trzymano je w Polsce pod trzema kluczami, Sędziego, Podsędka i Pisarza ziemskiego, z których jeden bez drugiego otworzyć księgi te chowającą skrzynię nie był mocen. W Czechach sam Król nie miał prawa zajrzeć do niéj, jak tylko w obecności czterech urzędników najwyższych. Listy, czyli wypisy, wolno było z nich brać w oznaczonym

(1) Wyjątki z nich drukiem ogłoszone są w tomie VI tego dzieła, w Helcla Star. pomn., w Palackiego archiwie III str. 465. Starszych nad wiek XIV nie czytał i Wszehrd.

w obu krajach czasie. Wydawał je Pisarz na kadencyach ziemskich, odemknąwszy, jak mawiali Czesi, sądowe deski, w przytomności umyślnie na to wyznaczonych panów. U nas po odbytym sądzie otwierano je. Poprzednio Sędzia ogłaszał przez Woźnego, że tam a tam, w tym a tym dniu i godzinie, księgi, dla wyjmowania z nich aktów lub dla obejrzenia, otworzone będą. Nie było albowiem koniecznością, robiąc kupno i sprzedaż, zabezpieczyć się, że tak powiem, przez ekstrakt, lecz wystarczało wyrażenie się sądu na piśmie, ,,iż słownie zawartą przez siebie umowę strony święcie dochować przyrzekły.“ Jak więc niegdyś kupujący, czyli tytuł własności sprawdzający nowy nabywca, patrzał na to co w akcie urzędowym stoi, jak dosyć było na wyrażeniu w nim, że ustnie lub na piśmie umowa zawartą została, tak teraz przeciwnie ogladał księgę dla przekonania się, czy tak stoi w niej rzeczywiście, jak strona, z którą wchodził w układ, zeznała. Był zaś do tego tém skorszy, gdy nic za obejrzenie Pisarzowi nie płacił ('), albowiem wynagrodził go już poprzednio, złożywszy sądowi pomocne i t. p. Ale za

(1) Porówn. Andrz. z Duby we wstępie: Ot registru ohle danie neb wymazanie ne ma nic dano byti, neb to jest pisarzowa praca, jeżto bere cztyri grosze; tudież w tyt. 94, co objaśniają te dyplomata: r. 1299 promittendes viva voce iisdem (kupującym) quod nunquam ipsam hereditatem reppetere nec redimere debent cum eorum posteritate, r. 1306 promittentes. ad manus nostras (mówi prezydujący na wiecy Łokietek), bona fide ratum et firmum tenere, quicquid per predictos arbitros fuerit ordinatum seu eciam diffinitum, u Rzysz. II, 151, 175. Przeciwnie kazał sobie r. 1306 u Rzyszcz. tamże 172 kupujący dobra Opat dać na piśmie, że kupno będzie ważne, zwłaszcza, gdy kupował majątek ziemski, który od rządu niegdyś wyszedł.

HIST. PRAWOD. SŁOW., TOM III.

29

extrakt płacić musiał, którego bez wyraźnego na to rozkazu panów wydać nie miał on prawa, i nie mógł, albowiem w ich rękach była pieczęć, ważność nadająca pismu. Jeżeli go wydał bez pieczęci, i jeżeli po obejrzeniu księgi znalazła strona wypis swój niezgodny z deskami, wtedy Pisarz, jak Andrz. z Duby w tyt. 104 zeznaje, karany był śmiercią z dwóch przyczyn, raz, że potajemnie wydał ekstrakt, pieczęci fortelem jakowym dostawszy, drugi raz, że się dopuścił fałszu.

Oddział II. Postępowanie sądów cywilnych.

ROZDZIAŁ VIII.

Powód a sapierz (oskarżony).

§ 202. Gdy jeden drugiego skrzywdził, czyli, jak się Serbowie (§ 3, 30 st.) wyrażali, chcąc nie chcąc wyrządził mu złe, a zadosyć uczynić nie chciał, strona poszkodowana udawała się naprzód do sąsiadów, a następnie do Sędziego, i albo,,narzekała" na,,krzywca" (szkodnika), albo naú „żałowała;" co znaczyło, że się albo o wymierzenie nań kary upomina, albo sąd o zmuszenie go do uczynienia zadosyć prosi. W pierwszym przypadku,,wrogami," w drugim ,,istcami" były przeciw sobie stawające strony. Ufały obie w słuszność swej sprawy, i przy swojém obstawały, czekając na Sędziego, ażeby, wezwany na rozjemcę, wyrzekł, przy kim jest prawda. Nieprzystająca na jego zdanie strona, uważała się za przeciwnika drugiej strony (sapr, adversarius), ale bynajmniej za winną (kriwe w § 76 st. Dusz.). Winną albowiem stawała się dopiero wówczas, gdy i dobrzy ludzie, przez Sędziego o zdanie zapytani, wyrzekli, że