Obrazy na stronie
PDF
ePub

optimi præsulis reditum, ut verbis utar Hieronymi (a), A cidit versio ejus Commentariorum Eusebii in Psalmos.

lugubres vestes Italia mutavit. Ubi denique ad suam Vercellensem ecclesiam fuit reversus, quam optime constitutam firmiterque in recta fide fundatam lætus invisit, post edita tot tamque præclara virtutum exempla, Valentiniano et Valente imperantibus, anno Christi Dionysiano CCCLXX, kalendis Augusti præsul optimus ex hac vita migravit, ut fert exactiorum chronologorum sententia (b).

Tres tantummodo sancti Eusebii epistolae ad nos usque pervenere: quarum duæ priores ex archivo ecclesie Vercellensis erutas, annalibus ecclesiasticis intexuit magnus Baronius (c), unde illas descripsimus tertiam vero ex opere historico sancti Hilarii Pictaviensis episcopi (d) excerptam subjecimus.

Exstat præterea codex Evangeliorum ejusdem sancti Eusebii manu descriptus; quem in majori ecclesia Vercellensi huc usque servatum, Joannes Andreas Iricus V. C. egregie illustratum in lucem emisit Mediolani anno 1748 ipsumque Romæ anno insequente noster Blanchinius operi suo luculento, Evangeliarium quadruplex inscripto, intexuit.

II. De ejusdem scriptis, et horum editionibus, ex Scha

nemanno.

B

Exstant Eusebii epistolæ tres prima, ad Constantium Augustum; secunda, ad presbyteros et plebes Italiæ; tertia, ad Gregorium episcopum Spanensem. Præterea Libellus facti, ad Patrophilum Arian. ep., quem epistolæ ad Vercellenses alligaverat (e). Inter- C (a) Hieron. Dial. adversus Lucifer. § 19, pag. 191. (b) Tillem. Mem. eccl. t. VII, p. 559, et 777 not. 11. (c) Baron. ad ann. 355, §7, et ad ann. 356, § 92 et seq. (d) Hilar. Frag. XI, § 5.

(e) Quapropter a Gallandio non seorsim numeratur; nec in Bibliothecis PP. antiquioribus, in quibus omnibus una tantum ad presbyteros et plebes Italiæ epistola nominatim exstat, ubique tamen hoc Libello

Codex Evangeliorum ipsius Eusebii manu descriptus Vercellis asservatur atque luci publicæ datus est post Joan. Andr. Iricum (Mediolani, 1748, in quarto) in Blanchini Evangeliario quadruplici.

Editæ sunt duæ priores epistolæ cum Libello facti, primum, ut Gallandius loquitur, ex archivo Vercel· lensis Ecclesiæ erute a Baronio in Annal. eccl., ad ann. 555, § 7, ad ann. 556, § 92 et seqq. Ego vero quæsiverim ex co unde una illa ad Vercellenses ep. cum Libello facti (f) edita, jam in tomo I Bibl. PP. Parisiensis ann. 575 compareat, si recte Ittigium capio, qui epistolam Eusebii Vercellensis memorat, quæ nulla alia esse potest. Eadem posthac edita in Supplementis ad M. Bibl. Paris. editionis quariæ (Paris., apud Æg. Morellum, 1639), tom. 1, p. 627 et 628, item in quinta Bibl. hujus Parisinæ editione (sumpt. ejusdem Æg. Morelli, 1654), quam Ittigius describit. Nisi forte hæc prorsus eadem sit, titulo tantum modo reficto, quod verisimillimum (g), si reputes quod Ittigium quoque pupugit, novi Supplementi Combefisiani an. 1648 editi nullam in ea rationem esse habitam. Tandem leguntur in Bibl. Max. PP. Lugdunensi (apud fratres Anissonios, 1677), tom. V, p. 1127, 1128. Epistola tertio loco commemorata edi cœpta est inter Fragmenta Hilarii, fr. xi, § 5, unde cum præcedentibus ad Baronium descriptis novissime exhibuit Gallandi in tomo V, n. 7 (Venet. 1769), cum notulis et variis lectionibus paucis, præmissa de Eusebio notitia in Prolegom. cap. 7. facti subjecto. Oudinus pro singulari ep. censet.

(f) Non tres posteriores, id est, hæ duæ cum pri ma, ad Constant., ut Oudinus loc. laud. inquit. Idem etiam in secunda ed. Bibl. Bigneanæ an. 1589 repetitas tradit, quod falsum est, si recte Catalogum textuit Ittigius.

(g) Cf. Ittigium.

ANNO DOMINI CCCLIII-CCCL.

J. FIRMICUS MATERNUS.

MONITUM.

Locum Firmico Materno inter Constantinum et Candidum Arianum, uti Chronologicus ordo postulabat, assignaveramus, dedissemusque nisi optimam Munteris editionem expiscandi fere insuperabilis obstitisset difficultas. Cum vero, tempore hoc opus prælo mandandi instante, frustra bibliopolas bibliothecasque omnes sollicitaremus, et aliunde de properando Patrologie cursu a multis urgeremur, subscriptorum aviditati necnon circumstantiarum necessitati cessimus, animo destinantes, Firmicum, statim atque nacti essemus, eo loco edere quo minus a suo ordine aberraret. Eadem agendi ratione utimur utemurque quoties Chronologia studio scrupulosius indulgere non licebit nisi moras nectendo nobis et subscriptoribus pariter ingratas.

i.

PROLEGOMENA.

Decimus jam labitur annus, ex quo Joannes Michael Hertz, dis cathedralis Roskildensis præpositus, paulo vero post episcopus Ripensis, collega desideratissimus, me suasore pro summis in theolo

D gia honoribus rite obtinendis dissertationem edidit bonæ frugis plenam de Julio Firmico Materno («); quæ quidem commentatio prodromus quasi erat editionis hujus scriptoris, ad quam parandam haud dubie sese accinxisset, si Deo longiorem illi vitam

(a) De Julio Firmico Materno ejusque imprimis de Errore profanarum religionum libello Dissertatio inauguralis. Ulavniæ, 1817.

largiri placuisset. Jam vero cum senectute vix in- A alterum polemicum adversus numinum cultum, a choata e vivis ereptus sit, mearum esse partium duxi, ut, quæ illi suasissem, ipse exsequerer, et in hunc scriptorem diu neglectum denuo illustrandum subsecivas aliquot horas impenderem. Opportuna quoque mihi visa sunt tempora. Hoc enim anno Ecclesia Danica memoriam celebravit conversionis majorum nostrorum a tenebris Paganismi ad lucem Christianam prædicatione Anscharii anno 826 inchoata. Quam ob rem, cum sanctum istum praesulem, uti quoque collegas et successores ejus, et generatim omnes eos, qui Christi doctrinam gentilibus annuntiarent, una, si sapienter agerent, incedere via oportuerit, ut nimirum avitas horum populorum destruerent superstitiones, antequam cœlestem eorum animis doctrinam insinuarent; haud ingratam me facturum esse rem ratus sum, si, deficientibus scriptis illius qua Anscharius floruit ætatis, quibus Germanorum et populorum septentrionalium religiones impugnabantur, argumenta, quibus Christiani Polytheismum, qui in Romano imperio viguit, aggressi sunt, in memoriam revocarem : ideoque speravi, lectores et hancce Firmici, qui in hoc argumento unice versatur, novam editionem æquo animo accepturos esse.

II.

B

Editores veteris cujuslibet scriptoris initium scribendi facere solent de ipso, quem sibi illustrandum sumpserunt, auctore: quod quiden rei ratio postulat. Me vero eorum vestigiis vix aut ne vix quidem insistere posse norunt omnes antiquitatum eccle- C siasticarum periti. Illa enim iniqua sors obtigit Firmico meo, ut ne unus quidem scriptor hujus nominis meminerit ante Honorium Augustodunensem sæculi XIII scriptorem, qui libro 11 de Philosophia Mundi cap. 5, Firmici Astronomicon laudat. Hoc vero rem nostram parum juvat, cum hic liber plane diversus sit a nostro de Errore profanarum religionum, nec, mea sententia, idoneis argumentis evinci possit, utrumque librum ab eodem auctore profe

ctum esse.

Christiano scriptum. Utriusque auctor in titulo vo-
catur V. C. quas litteras, si de viro consulari intel-
ligas, nullum habebis Julium Firmicum Maternum,
Constantiniana ætate ad consulatus fastigium eve-
ctum, quantum quidem Fasti docent. Sed provin-
ciam fortasse administrasse potuit, caque de causa
consularis, ut mos illius ævi ferebat, appellari; vel
etiam hoc titulo mere honorifico ornatus fuit, cujus
quidem rei exempla Gothofredus ex illorum tempo-
rum historia collegit. Utrumque vero librum exá-
ratum fuisse Constantiniana ætate, ex locis in iis
obviis luculenter patet. Liber enim Mathematicon
1, c. 2, eclipsin solis, quæ Optatio et Paulino coss.
anno 334 contigit (a) a mathematicis prædictam as-
serit, atque inter recentiora phænomena refert. Ita-
que brevi post scriptus aut saltem scribi cœptus est.
Idem quoque alteri libro de Errore Profanarum
Religionum tempus competit. Ad Constantium nam-
que et Constantem, Constantini M. filios, Augustos
datus, exaratus est post Constantis expeditionem
Britannicam, quam commemorat, fortasse etiam
initio belli Persici a Constantio gesti et ante clades
iteratas, quibus hic imperator brevi post à Sapore
fusus est; certe ante necem Constantis insidiis Ma-
gnentii anno 350 occisi; ergo inter annos 343 et
350. Unde patet, utrumque librum iisdem circiter
annis editum esse; primum vero aliquanto prius,
Constantino M. imperante, pro cujus salute auctor
versus exitum libri primi pia vota facit. Neque im-
pedire videtur locus alter proœmii libri 1, ex quo
intelligitur, auctorem Mathematicón libros, quos
Mavortio Lolliano in Campania provinciæ fascibus
constituto dedicavit, eidem Lolliano proconsuli et
ordinario consuli designato dedicasse. Fasti qui-
dem ad annum 355 Lollianum quemdam habent
consulem; Mavortium autem præfectum prætorio
Ammianus Marcellinus ob sublimem constantiam
laudat (b). Haud vero constat, duo hosce nonnisi
unum fuisse hominem, eumdemque Mavortium Lol-
lianum, cui Firmicus librum suum inscripsit; quan-
quam ex altera parte concedendum est, Mavortium
Lollianum pluribus, antequam Consul processerit,
annis consulem designari potuisse; id quod sub
proximis Constantini decessoribus haud ita raro
accidit, ejusque summorum honorum Mavortio Lol-
liano promissorum procrastinationis causa quæri
fortasse poterit in rebellione Magnentii et tumultu
civili inde orto, nec ante interitum hujus tyranni,
cujus arbitrio ipsa urbs Roma obnoxia erat, anno
353 compresso. Itaque stabimus in ea sententia, li-
bros Mathematica editos esse brevi post illud solis
deliquium, quod anno 336 accidit, et ante Constan-
tini M. obitum; librum vero de Errore Profanarum
Religionum conscriptum esse inter annos 343 et 350,
vel potius 348, quo Romani a Sapore ad Singaram
fusi sunt.

Ipsum Firmicorum nomen obscurum est. In scriptoribus desideratur, neque in monumentis litteratis occurrit. Maternos tantummodo legimus apud Gruterum pag. 220, 9; 1009, 2; 1468, 8; 1482, 11; et Maternam pag. 1225, 3; et qui Firmicum, sive unus D utriusque libri auctor fuerit, sive duo statuendi sint, Siculos fuisse statuunt, in marmoribus Siculis a Gabriele Lancelloto Turris Mutiæ principe collectis nil invenient, unde argumenta pro sua sententia petant. Nam Firmii, qui in iis commemorantur pag. 145, 30, et 182, 55, cum Firmicis confundi minime debent. Itaque ipsi consulendi sunt libri superstites Firmicum auctorem prolitentes, si forte ex iis aliquid colligi possit. Et duos, quod jam dixi, habemus Julii Firmici Materni nomine inscriptos; alterum astrologicum, ab homine Polytheismo addicto,

(a) Ann. Urbis conditæ 1087. Almeloveenii Fasti Consulares. pag. 161. (6) Lib. xvi, 8.!

III.

Prior liber auctorem habet virum superstitionibus Ethnicorum addictum, alter Christianum. Vix vero inducor ut mihi persuadeam, Firmicum mathematicum, ætate jam provectum, quod ipse in astronomicis profitetur, sententiam mutasse, numinum cultui, cui per omnem pristinam vitam adhæserat, valedixisse, et Christiana sacra amplexum fuisse. Quod si fecisset, in libro de Errore profanorum religionum certe conversionis suæ ad Christum meminisset, et vel inscius veteris superstitionis indicia quædam reliquisset. Sed religionum Ethnicarum quamvis bene sit gnarus, eas tamen ex lectione potius et relationibus aliorum hominum, quam ex propria experientia, novit. Sacræ Scripturæ est peritus, eaque pro more ætatis, cui diuturno unice usu assuescere potuit, in docendo atque disputando utitur, ita ut vix credi possit, eum adeo recenter Christianum factum esse, sed statuendum potius, a nata. libus inde vel saltem a juvenili ætate Christianum fuisse.

Huc accedit sermonis Latini in utroque opusculo diversitas, quam sane magnam esse inter omnes constat. In Astronomico enim libro permodica utriusque linguæ, Græcæ et Latina, deprehenditur cognitio. Verbis et phrasibus refertus est barbaris, cujusmodi, ut nonnulla afferamus, sunt sequentia: horoscopare, ferarum mansuetarii, cardinaliter, quiescentia pro quiete, intimare alicui pro significare, concordiale pro sociale, partiliter pro per partes, caballarius pro equite, computus pro computatione (a) quæ quidem Longobardica tempora potius quam Constantiniana sapiunt, aut saltem illius, quæ in versione Irenæi legitur, latinitatis Gallica nos admonent.

A perpetuus fere codicum sacra Scripturæ Afrorum, qui apud eum observatur, usus ad hanc opinionem astruendam sufficeret, cum hi ex Africa ad Italiam Hispaniam Galliamque devehi facillime potuerint: nec Africanæ latinitatis, ex Apuleio, Tertulliano et Cypriano satis notæ, luculenta indicia in ejus libro inveni.

B

C

Episcopum Mediolanensem Synodo Romanæ a Julio I, Romano episcopo anno 357, coactæ interfuisse, credit Baronius. Verum synodus ista est pseudo-Isidori figmentum (d). Julium, Julii episcopi Romani tempore episcopum Mediolanensem, ignorant omnes. Maternus vero Mediolanensis sub Diocletiano et Maximiano Augustis hujus urbis sacris Christianis præfuit anno 307 aut 311, et pro religione occubuit (e). Corruit igitur quod habent Binius et Cajetanus (f),

eum inter sanctos Ecclesiæ Catholicæ referentes.

Itaque hoc tantummodo tenendum, Julium Firmicum Maternum, ut ex libro ejus de Errore profa. narum religionum patet, fuisse virum pium et eruditum atque religionum Ethnicarum adversarium. Has acriter impugnat, nimio interdum fervore, cum Imperatores ad reliquias earum violenter delendas excitet; quæ vero cum temporibus in quibus vixit, tum exemplis quæ præ oculis habuit danda potius, quam illi culpæ vertenda sunt.

V.

In examine de veteri quolibet auctore instituendo primariam aliquam partem sibi vindicat disquisitio de fontibus unde hauserit, imprimis si historici est argumenti. Nec in scriptore ecclesiastico negligendam cam esse, per se patet. Qua de causa, cum annotationes in Firmicum meum colligerem, sedulo circumspexi scriptores antiquiores quos consuluerit, ita tamen, ut caverem, ne singula quævis, quæ communia habet cum aliis religionis Christianæ apologetis, semper ex eorum libris hausta esse arbitrarer, cum ipsa argumenti ratio haud dubie postularet, ut omnes, qui Polytheismum destruerent easdem fere fabulas et recenserent et refutarent, exdemque iis vel ex eruditis colloquiis et ex institutione Catechumenorum innotuisse potuerint. Sed illos imprimis locos respexi, in quibus Firmicus easdem, quas cæteri scriptores apologetici habent, fabulas eadem pene serie et ipsis fere antiquiorum verbis

Librum vero de Errore profanarum religionum quod attinet, scriptus est sermone puriore, quali auctores ævi Constantiniani utuntur; etsi non aureæ Jatinitatis, ejusmodi tamen quæ ferri possit, et satis diserto. Sed et hic liber modicam Græcæ linguæ cognitionem prodit; ex qua tamen minime colligere licet, utrumque librum ab uno eodemque auctore profectum esse. Hanc igitur amplectimur sententiam, diversum prorsus esse Firmicum astrologum a Firmico theologo; quam quidem jam dudum inter multos alios, quos Hertzius recenset, tuiti sunt Cœlius Rhodiginus, Baronius, Glandorpius et Lipsius: sed D recenset. Hujusmodi autem consensus, ut ex anmisso astrologo, de theologo tantummodo videamus (b).

IV.

At valde dolendum, adeo incerta atque obscura esse omnia, ut candide confitendum sit, nos auctorem libri de Errore Profanarum religionum prorsus ignorare. Natales ei fuisse Siculos statuunt (c), nescio qua de causa. Afrum fuisse crediderim, si modo

(a) Fabricii Bibliotheca Latina ed. Ernest., p. 115. (b) De Jul. Firm. Materno p. 11,12.

(c) Mongitor Siculum dicit incertæ patriæ, nimirum in Sicilia. Renda Biblioth. Sicula Vetus (Romæ, 1700), pag. 167.

notationibus patebit, haud raro animadvertitur cum
Clementis Alexandrini Protreptico, Minucii Felicis
Octavio, et maxime cum Arnobii libris adversus
Gentes. Lactantium porro baud raro consuluisse vi-
detur, et certe Cypriani Testimoniorum libros tres
perpetua cura tractavit. Namque plurima V. et
N. Testamenti dicta, quæ in medium profert, cum
textu Cyprianico conspirant, non in vulgaribus tritis-
(d) Walchii Historie der Kirchenversammlungen,
(e) Ughelli Italia sacra iv, p. 367. Bisoizius in
Historia episcoporum Mediolanensium, p. 15.
(f) Idea S. S. Siculorum, p. 15 et 125.

p. 165.

que tantummodo locis, sed in iis quoque, ubi lectiones A habent ab iis quas libri manuscripti et citationes in aliorum Patrum operibus suppeditant, diversas.

Neque vero scriptores Profanos prorsus neglexit. Ex haud ita paucis locis patet, Firmicum Ciceronis libros de Natura Deorum sedulo tractasse. Nonnulla hausit ex Porphyrii libro de Antro Nympharum, forsitan quoque ex alio ejus libello de Abstinentia ab esu carnium. Allegat præterea cap. 14 hujus philosophi librum περὶ τῆς ἐκ λογίων φιλοσοφίας, qui jam dudum injuria temporum periit. Verum etiam in Firmico leguntur fabulæ apud nullum alium scriptorem Profanum Christianumve reperiundæ, qua quoque de causa recentiores rerum mythologicarum scriptores haud ita raro ad ejus testimonium provocant. Unde vero hæc aliis ignota hausit? dicam quid sen- B tiam ! Ex Euhemeri 'Iɛpã 'Avaypaçã. Cum enim Ethnicas fabulas, spreta quavis physica mysticave interpretatione, historice tantummodo intellexerit explicaveritque, arridere ei quam maxime debuit Euhemeri illa totius mythologiæ Græcæ expositio, quam in iis, quæ de Jove habet, eum secutum esse, luculenter patet. Unde vero Euhemerus, Græcus scriptor, illi innotuerit, palam est ante oculos omnium. Ennius namque Euhemerum latinitate donaverat; cujus versionis complura fragmenta a Lactantio Instit. Divinæ libro 1, c. 11, 13, 14, 17, 22, et de Ira Dei laudantur vel exscribuntur. A Cicerone de Natura Deorum 1, c. 42, a Clemente Alexandrino Protrept. c. 2 p. 20 ed. Potteri, a Minucio Felice Octavii c. 21, ab Arnobio adv. Gentes IV c. C 29, similiter allegatur. Itaque nil mirum, hunc auctorem, religionum Ethnicarum destructorem, Firmico innotuisse, placuisse, atque ab eo consultum fuisse. Mirari potius subit, apologetas rei Christianæ, in eodem cum Euhemero argumento tractando adeo sedulos, ejus tamen nomen et librum justo rarius laudasse atque locos ex eodem attulisse. Pauca tantummodo hactenus ex auctoribus veteribus ejus, Ennianæ imprimis versionis, excerpta sunt fragmenta ; nullus tamen dubito, quin, ut ex Firmico ita quoque ex aliis scriptoribus complura hujusmodi iļava, quibus collectio Hesseliana in editione Ennii (a) locupletari queat, majori adhibita diligentia, sanaque in secernendo dijudicandoque crisi, erui possint (b). Id quod certe præstitisset vir præclare doctus Jo. Lundblad S. theol. D. et eloquentiæ atque poeseos in Universitate Lundensi professor Publ. Ordin. qui duabus dissertationibus de Euhemero (Londini Gothor., 1804) ejus fragmenta edere atque illustrare cœperat, e vivis autem ereptus est, antequam opus inchoatum absolvere potuerit. Cujus viri optimi mihique amicissimi vestigiis insistens, si Deus olium fecerit, Euhemeri quotquot reperire potero reliquias colligere atque publicam in lucem edere penes me constitui.

(a) Amsteladami, 1707, in 4°.

(b) Locos ubi allegatur sedulo collegit Jo. Conr. Orellius & μaxapitas, annotat. in Arnob. iv, 29, tom. II,

VI.

Firmicum, ad seculum xvi medium usque penitus ignotum, typis primus vulgavit Matthias Flacius 11lyricus Argentorati 1562 ex codice Minda Westphalia reperto. Ilic unicus est codex qui auctorem nostrum posteris servavit. Eadem fortuna obligit Phædro, Velleio Paterculo, quinque prioribus annalium Taciti libris, Hesychio, prima Clementis Romani ad Corinthios Epistolæ, Minucio Felici et Arnobio. Ubi vero Firmici nostri codex hodieque lateat (latere enim dico, quum nusquam commemoretur) nescius sum. Editionis Flavianæ meminit Ritterus in Biographia Illyrici (Francofurti, 1725) pag. 353, haud tamen indicato loco annove impressionis: unde colligo, Ritterum cam oculis haud usurpasse. At rara est admodum. Desideratur in Bibliothecis nostris, cum Regia tum Universitatis, neque fuit in Bunaviana jam cum Regia Dresdensi conjuncta. Inveni vero in selectissima rever. Hansen. pastoris Slangerupiensis diœcescos Selandia, qui hocce xμo liberaliter dono mihi dedit. Ita vero Flacius in Proœmio ad Andream Meiendorfium de codice, ex quo suam editionem hausit, verba facit.

Ad hanc vero piam gratitudinem zelumque in animis nostris excitandum, cum aliqua pia et aliqua etiam impia scripta profuerint, tum et hoc Julii Firmici contra errores profanarum religionum, quod a me in veteri et non ignobili civitate Westphalia Minda repertum nunc primum in publicam utilitatem evulgatur. Est sane dignissimus libellus qui exstet, cum propter sermonis elegantiam, tum propter vetustatis Ethnicæ et simul Christianæ, quæ in eo continetur, cognitionem. Non pauca enim hinc de doctrinæ sinceritate et rituum Ecclesiæ simplicitate et puritate cognoscere possis, si modo paulo attentius, quæ de Christo, de sacrificiis, de pane cœlesti, et de imaginibus ac aliis dicuntur, expendas. >

Hæc ille. Cæterum vix ulla est spes fore ut alius hujus nostri auctoris codex emergat. In ditissimis enim bibliothecis ejus exemplaria desiderantur. De. sunt nimirum in Vindebonensi, Monacensi, Parisiensi, Veneta Divi Marci, et in San Gallensi; neque habentur in Britannicis Belgicisque, cum editores Batavi de hac re investiganda certo certius solliciti fuerint; nec in Vaticana, quæ quasi est bibliotheca D) bibliothecarum, cui a duobus inde sæculis viri doctissimi, Holstenius, Leo Allatius, Zarcagnius, Marinius aliique præfuerunt, qui hujusmodi svρnua minime neglexissent. Nisi enim forte fortuna in palimpsesto aliquo codice detegatur, aut ex angulo bibliothecæ alicujus monasticæ nondum satis diligenter perlustratæ in lucem producatur, unico eo in posterum quoque fruendum nobis erit, quod ante tria fere hæc sæcula emersit, exemplari.

Ejus quidem ætatem Flacius haud indicavit. Ex tota vero textus indole apparet, descriptum id esse

p. 245; alia Jo. Lydus et Scholiastæ fortasse suppoditabunt.

a librario haud imperito. Mendas enim habet haud A micum impendi. Superesse fateor unum earum geadeo multas et facili negotio corrigendas. Lacunae librario haud sunt culpæ vertendæ; exstiterunt enim sine dubio in codice quem exscripsit. Prooemium mutilum est ab initio; verba autem Flacii, Desunt quædam, indicare videntur, in codice Mindensi haud ita multa defuisse. Eo vero in loco, ubi Woweri editio et post eam reliquæ (in hac editione col. 983) lacunam exhibent, nullam in suo codice reperit Flacius, saltem haud notavit. Attamen aliquid deesse contextus docet, cum Firmicus promissis suis haud steteril.

nus, quod harum rerum arbitri fortasse desiderabunt: collatio nimirum exegeseos atque sententiarum theologicarum Nostri cum interpretatione eorumdem locorum atque expositione dogmatum, quorum Firmicus meminit, apud reliquos apologetas atque Patres. Neque plane neglexi. Attamen, cum Firmicus, exegetica atque dogmatica si spectes, exiguo saltem usui sit theologis, verum Ehtnica mythologia arcanæque religiones lucem haud ita asperuandam ab eo lucrentur, hæc potiora esse duxi, atque in bis illustrandis curatius versatus sum. Vellem vero Orellium virum eruditissimum, ut spem fecerat in præfatione ad Arnobium p. xvi, in Firmicum quoque doctrinæ suæ copias erogasse; tum meis sane curis

Capite quinto post verba at Persarum legibus sequatur, apud Flacium una, apud Wowerum eadem, et brevi post altera habetur lacuna a Flacio haud notata a Wowero igitur ex conjectura indicata vi- B haud opus fuisset. At ille, cum aliis doctis laboribus detur. Reliquæ ex singulis tantummodo verbis elisis ortæ videntur; nec sensum magnopere impediunt.

Nonnulla sphalmata correxerunt Wowerus atque Gronovius; ego quoque pauculas emendationes addidi in notis; in duobus tantum locis, c. 16, ipsi textui medelam afferens, ubi aperte Abaris Scytha legendum est pro Avaro Scytha.

Istud autem imprimis in nova hac Firmici editione curæ mihi fuit, ut, quantum possem, licet brevissime, ea, quæ de sacris Ethnicis refert, illustrarem. Quem in finem notas Woweri aliorumque virorum doctorum in Firmicum exscripsi, quibus adjeci complura eorum, quæ Hertzius in dissertatione de Firmico observavit; neque neglexi editores Patrum Firmico antiquiorum, in quibus similia eorum, quae is habet, leguntur; videlicet Ouzelium, Heraldum, Rigaltium, Davisium, Lindnerum in Minucium Felicem, Walchium in Lactantium, Elmenhorstium et imprimis Orellium in Arnobium, alios, quos passim inspexi, ut taceam. Plura quoque ex propria penu addidi, in primis ad posteriora capita a 18 inde, que Wowerus fere tota neglexit, neque qui eum secuti sunt editores curarunt; ita leviter et perfunctorie in illustrando hoc auctore minime sane contemnendo versati sunt.

Denique, cum loci Biblici haud ita pauci allegati sint ex versionibus Latinis Antehieronymianis, ipsas illarum lectiones examinandas essc duxi. Nec difficilis hic labor. Namque statim compertum habui, eas a Sabaterio in Bibliorum Sacrorum Latinis Versionibus antiquis sedulo collatas esse. Itaque hoc cum maxime explorare studui, quosuam ex tot veteris versionis, vel potius antiquarum versionum, codicibus Firmicus ante oculos habuerit. Et quævis fere me pagina docuit, eum inter omnes Patres Latinos maxime cum Cypriano, imprimis cum libris hujus episcopi Testimoniorum adversus Judæos et de Unitate Ecclesix consentire; sacros igitur textus, quibus utitur, aut ex hisce opusculis, aut e codicibus eorum, quos Cyprianus legit simillimis mutuatum esse. Et hæc quidem est summa curarum, quas in Firp. 36.

(a) Hertz., de J. F. M., (6) Apud Hertz., p. 11.

per aliquot annos distractus fuisset, nuper, quod valde dolendum est, e vivis excessit.

:

VII.

Antequam vero ad argumentum libri, quem enarraturus sum, exponendum accedam, de ipsius titulo pauca monebo. Cum vero unicum exemplar exstet vel exstiterit, a Flacio in lucem emissum, unicus, quem pro genuino habere licet, is est quem Flacius illi inscripsit, in ipso Mindensi codice haud dubie ab eo lectus de Errore Profanarum Religionum. Quod si igitur scriptores recentiores, qui hujus libri mentionem fecerunt, titulum paulo aliter expresserunt, v. c. Balth. Bonifacius in historia ludicra (Bruxell. 1656, p. 456), qui libellum de Errore Profanarum C gentium et religionum vocat, atque Baronius, apud quem liber de Mysteriis et Erroribus Profanar. relig. audit (a), hi haud dubie, cum scriberent, memoriter, nec inspecto libro, ejus titulum laudarunt. Nomen auctoris in codice Mindensi luculenter expressum est; nulla igitur fides habenda Gyraldo, qui Villium, et Glandorpio, qui Qu. Villium nuncupat (b), Uterque præterea cum astrologo confundit. Ille nomen in pervetusto codice et in antiquo saxo legi ex aliorum fide narrat (c); hic nullum citat vadem (d).

Ad Constantium et Constantem Augustos habet porro titulus et jure id quidem; nam bisce imperatoribus, ut ex compluribus locis abunde patet, inscriptus est. Falsus igitur est Baronius, qui librum ad Constantinum et Constantem scriptum esse putat. DOmnia enim historica quæ commemorat, post interi tum Constantini, qui anno 340 evenit, acciderunt. De litteris V. C. nomini Firmici additis jam exposui. VIII.

Jam vero ad argumentum libri exponendum aecedo, Hertzium plerumque secuturus. Hoc tantummodo in præyjum monebo: in Proœmio mutilo, mea quidem sententia, haud multa desiderari. Folia enim a codice Mindensi haud abscissa videntur, cum titulus adsit, et Flacius initio tantum habeat: Desunt quædam. Si vero titulus ab initio abfuisset, et ad calcem libri tantum adjectus fuisset hisce verbis: Ex

[blocks in formation]
« PoprzedniaDalej »