jeszcze w całej sile ów koloryt źle pojętego bajronizmu, jaki znamionuje dawniejsze Słowackiego roboty. Z artystycznego punktu widzenia węzeł ich z właściwą sztuką jest zgoła luźny. Przy małéj zmianie jednéj i drugiej sceny Aktu IIIgo, mogłaby się zupełnie obejść architektura tego dramatu bez tych skrzydeł psujących tylko proporcyą. Autor zdaje się, że dlatego tylko pozostawił je przy zrębie nowej budowy, ponieważ chciał dać czytelnikowi spojrzeć na rychlejsze koleje życia swojego bohatera. Miało to wyjaśnić tę całą stronę patologiczną charakteru Kordyana. Po-, wody niedostatków w jego charakterze upatrywał autor w jego przeszłości w nienaturalny sposób przebytéj; daje tedy klucz w rękę czytelnikowi do rozumienia tego wszystkiego. W akcie więc pierwszym spotykamy się z Kordyanem w jego 15 roku życia. Widzimy go-przynajmniej powiada on to o sobie cierpiącego bardzo! Cierpienia jego jednak nie wzbudzają najmniejszego współczucia. Jestto dziecko w karykaturze, przeżyte, strawione czczością życia jak starzec, paniątko jakieś, zepsute widać próżnowaniem i otoczeniem. Leży sobie oto wygodnie pod wielką lipą na dziedzińcu swojego dworu i marzy... o czém? o świata tego marnościach!! Już patrzy na rodzaj ludzki z piętra, jak geniusz; gardzi tłumem (wyraz w takich razach nieunikniony), i żali się, że nie widzi celu życia przed sobą. „Oto ja sam, jak drzewo zwarzone od kiści! Sto we mnie żądz, sto uczuć, sto uwiędłych liści! Niech w tłumie myśli jaką myśl wielką zapali"... itd. Nadaremnie mu stary sługa, dawny wiarus napoleoński, prawi o wielkich swojej młodości wspomnieniach. Kordyan ciekawie go słucha, czasami wyznaje sobie: „Wstyd mi! starzec zapala we mnie iskrę ducha.“ Ale ta iskra płomienia w nim nie wydaje, bo młodzieniaszek już zbyt jest mądry, żeby w co dodatniego wierzyć. „Gdzie ludzie oddychają, ja oddech utracam. Z wyniosłych myśli ludzkich, niedowiarka okiem Główną zaś przyczyną tėj całej biedy jest, że się małoletnie paniątko kocha. „Jam się w miłość nieszczęsną całém sercem wsączył"!... Przedmiotem téj miłości, dlatego nieszczęsnéj, bo niewzajemnéj, jest Laura, osoba starsza nieco aniżeli kochanek, która go też za dziecko - zresztą wiele obiecujące uważa i jako takie traktuje. Ta Laura, jestto znana nam już z pierwszego rozdziału panna Ludwika, a Kordyanem w tym Akcie jest nie kto inny jak Julek Słowacki z czasów wileńskich. Rzeczywiście, cały ten akt, jakoby około jedynéj osi obracający się około miłosnego stósunku rzeczonej pary, jest to tylko parafraza dramatyczna odpowiedniego ustępu owej „Godziny Myśli," w której autor swoję własną młodość opisał. Wiersz ten łączy się tak bezpośrednio z aktem Iszym Kordyana, że początek tego ostatniego byłby nawet niezrozumiały, gdyby go nie był tamten utwor poprzedził. Godzina Myśli kończy się tym czterowierszem: ,,Oto jest romans życia, nieskłamany niczém Kordyana zaś początek taki: Powieść nie skończona.". ,,Zabił się młody. Zrazu jakaś trwoga Kładła mi w usta potępienie czynu," itd. Kto się zabił? tego by się czytelnik wcale więc z Kordyana nie mógł domyślić, gdyby nie było wskazówki ze strony tamtego poematu, że mowa jest o przyjacielu owym poety, o Ludwiku Spitznaglu, który z melancholii sam sobie życie odebrał. Wkładając w ten sposób autor w opowieść dziejów Kordyana ustęp z własnej swojej przeszłości, nie zamierzał przeto bynajmniej pod przybraném imieniem przedstawić w dramacie siebie samego. Chciał on tu tylko dać wizerunek młodości spędzonéj nienaturalnie i tak niefortunnie, że z niej jak z fałszywego punktu wyjścia snuć się już musiał i dalszy wątek życia bezładnie. Więc podłożył bohaterowi swemu żywcem historyą własnėj swojej młodości, nad którą nie przypuszczał, żeby być mogło coś jeszcze jaskrawszego. Tom I. 26 W akcie drugim Kordyan już jest dorosłym. Jak się zdaje, przebolał on już zawody, jakich w pierwszej wiośnie wieku doznał w skutek owych melancholii miłosnych. Wyleczony zupeł nie on jednak z tego wszystkiego nie jest. Szuka tedy zdrowia duszy pod różnemi niebami. Spotykamy go wędrowcem to w Londynie, to gdzieś na skalistém wybrzeżu morza, to na Watykanie, to na szczytach gór szwajcarskich. Raz go widzimy rzucającego się w sam wir zbytku i zmysłowej rozkoszy to znowu błądzącego samotnie z Szekspirem w ręku, albo oddającego korny pokłon głowie kościoła. Kordyan szuka wszędzie leków na swoję słabość, szuka trwałości i prawdy w uczuciach, szuka ducha w pozornych formach, imponujących jeszcze ludzkości. Pragnie znaleść choć w jednym świata zakątku ten kwiat piękności i prawdy, któryby odpowiedział jego złotym marzeniom, a zakrył smutną rzeczywistość z przed oczu. Nadaremnie! To co go miało uleczyć, staje się dla niego nową trucizną. Przekonywa się, że wszystko jest na ziemi przedajne, fałszywe, zewnątrz pozornym szychem poszyte, a wewnątrz puste i martwe... „Próżno myśl geniusza świat cały pozłaca, Na każdym szczeblu życia rzeczywistość czeka. Co zbiera chwast po skałach życia Ciężka praca!" Owoż więc straciwszy siłę ducha do reszty w tych wędrówkach pomiędzy ludźmi w dalekim świecie, rzuca się wreszcie w objęcia natury, natury dziewiczéj, niepokalanéj, dzisiaj jeszcze takiėj saméj, jaką kiedyś wyszła z rąk stwórcy. To jeszcze piękność jedyna, ostatnia dzisiaj piękność w stworzeniu! Wspina się na sam wierzch najwyższej góry alpejskiej, ze szczytu jéj ogarnia okiem cały widnokrąg. I w tej czystej atmosferze owianéj wonią lepszych wieków, w atmosferze nie mającej żadnej wspólności z tym kałem tchnienia, jakiem oddychają zaludnione niziny ziemskie, zapala się w nim pragnienie zużytkowania tych ostatnich niestety szczątków już życia na pożytek czegoś dodatniego na świecie. „Uczucia po światowych opadały drogach... „O! gdyby tak się wedrzeć na umysłów górę, I być najwyższą myślą wcieloną! Pomyśleć taki nie chcieć? o hańbo! o wstydzie! Mogę więc pójdę! ludy zawołam! obudzę!“ W takiém usposobieniu natchniony, porwany ale tylko uczuciem i zapałem - nie wolą ani też konsekwencyą dawniejszego żywota, powraca Kordyan do kraju i rzuca się w wir czynów. Z winy własnej i z winy okoliczności, wśród zawodu upada... Działania jego, od téj chwili począwszy, zamyka w sobie akt trzeci. Rozbierać go szczegółowo nie będę. Wystarczy tylko nadmienić, że jeżeli gdzie, to właśnie w tych kilku scenach, które odtąd następują po sobie, okazał Słowacki tyle świetności i potęgi prawdziwego talentu dramatycznego, że tylko dziwić się można, że nie zajął w późniejszych swoich pracach odpowiedniego takim początkom miejsca w tym rodzaju poezyi. Dramatyczne jego pisma później wydane ani siłą, ani przedmiotowością, ani wreszcie samą artystyczną dzielnością nie dorównywają już tym kilku mistrzowskim scenom, tworzącym dzieła tego akt trzeci. W ogóle jestto część utworu, którą pod względem artyzmu zdaniem mojém liczyć należy do najpiękniejszych rzeczy, jakie literatura zawdzięcza Słowackiemu. ROZDZIAŁ ÓSMY. Rok 1834 i 1835.-Wiara w przeczucia. Śmierć babki.-Eglantyna. Przykrości wygnania dają się czuć pod każdym względem. Smutne usposobienie. Skromne życzenia, bez nadziei ich osiągnięcia. Wieczorki genewskie. Prace i studya: Filozofia Biblia Georges Sand. Wallas Mazepa - Balladyna Horsztyński. —Lepsze chwile Nowa znajomość Marya W. Podróż w miłém towarzystwie i dalsze z tego następstwa. Rozczarowanie miesiące samotnego pobytu w górach. Przesilenie i nowe ideały. W Szwajcaryi" Anhelli. - trzy Do liczby rzeczy, nad zbadaniem których tysiące już sobie głowy łamało, a które pomimo tego na zawsze pozostaną zagadką dla filozofów i niefilozofów, należy niewątpliwie i pytanie, czy człowiek zdolny jest samym instynktem odbierać czasem wrażenia z zdarzeń, które dopiero w przyszłości spełnić się mają? Psychologiczną tę wątpliwość rozstrzygnąć dlatego prawie jest niepodobno, że nader trudno jest zebrać rzetelne w tej mierze fakta. Przypadek odgrywa tu wielką rolę. Co zaś najgorsza, to że najczęściej się zdarza, iż ci którzy podzielają wiarę w przeczucia i radziby zapewnić tej wierze jak najszersze między ludźmi rozpowszechnienie, sąto albo mistycy, którzy sobie roją że niestworzo nych rzeczy doznają, albo oszuści, którzy wprost kłamią dziwy nadprzyrodzone. Bądź jak bądź przeczyć temu jednak nie można, że zdarzają się niekiedy natury, natury za zwyczaj fizycznie wątłe i z zarodem pewnej chorobliwości w sobie, a zato duchowo więcej rozwinięte, niż ogół: którym wyjątkowo dany jest ten dar przeczuwania zdarzeń dopiero nadejść mających. Że zaś do nich należał i Juliusz Słowacki: tego możnaby na podstawie jego ko |