ᎠᎬ Quæ cum utcumque tandem exposita fuerint, penitus explicata tota mente nostra tum de Tertulliani auctoritate vera ac recto usu, tum de instituti nostri origine, subsidiis ac ratione, finem demum præfandi facientes, diximus. Deum vero iterum iterumque, ut inchoantes, ita et absolventes opus, enixe rogamus, deprecamurque, almamque simul Deiparam Virginem, angelorum hominumque matrem ac delicius, cunctamque triumphantis Ecclesiæ splendentem coronam, eo ipso de quo manum de tabula tulimus, cœlorum terrarumque ambitu festive concelebratam in patrocinium ac tutelam advocamus, obtestamurque ut hæc novissima diutini operis primordia, Deo optimo maximo accepta sint, Ecclesiæ matri haud ingrata, quampluribns utilia, nobisque in A æternum profutura. TINIANOS, ADVERSUS JUDÆOS, DE ANIMA ADVERSUS A Scribebatur Paris., Kal. Nov., M. D. CCC. XLIII. "VITA Q. SEPTIMII FLORENTIS TERTULLIANI CARTHAGINENSIS PRESBYTERI, AUCTORE JACOBO PAMELIO, QUÆ EJUS ÆTATIS VIGINTI QUATUOR ANNORUM HISTORIAM CONTINENT, § I. Exponitur prævia coutroversia duplex. C sent Martyrologia ex Actis passionis S. Stephani 1. TERTULLIANI vitam Deo auspice descripturis, qui (quod memoratu dignum est) sub Afro Romano Pontifice S. Victore, Imperatore item Afro sibi cognomine Septimio Severo, Afer et ipse floruit; duæ occurrunt controversiæ, eæque difficillimæ. Prior, de Tertullo cousule. TERTUALIANO nostro, Tertyliano J C. et S. Tertulino Martyre, e quibus quatuor hallucinatione quadam unum conficere quidam conati sunt. Altera, de tempore et ætate Auctoris, quo fidei Sacramentis novus Christi Tyro iuitiatus est. D Papæ pridie Nonas Augusti, TERTULLIANUM legerit. Deinde non minus hallucinati sunt hactenus, qui Tertullum Romanum Consulem cum Jureconsulto Tertyliano confundunt, occasione Senatusconsulti Tertulliani,ad quod complura Rescripta sunt edita, que recitantur D. L. 38. T. 17, et Cod. L. 6. T. 55 (1). Neque enim reperiri poterit aliquis Consul Tertullianus, seu Tertylianus, sed Q. Flavius Tertullus cum Licinio Sacerdote anno U. C. DCCCCX, ad cujus relationem jam antea, imperante Hadriano Augusto, dictum Senatusconsultum publicatum est. Utpote cum D. dicto Titulo lib. xx1, D. Pius decreverit, in quadam facti specie cessare Senatusconsultum Tertullianum, quod proinde eo constat esse antiquius: Terty lianus vero JC. sicuti mox latius, sub Alexandro Imperatore multis post annis claruit, cum aliis plet sque Papiniani disci gessit anno Severi 1. Altera vero ratio, qua potissimum nituntur illi, quod Juris verborum retinentissimus atque adeo JC. Romanus fuerit, vel Eusebio teste, noster TERTULLIANUS, non magis convincit quam si dicamus, Cæcilium Oratorem quem introducit secum colloquentem in suo Octavio Minutius Felix,eumdem esse cum Cæcilio Cypriano nostro, quod uterque Oratoriam exercuerit; aut (quod ad institutum facit magis) si Septimium Severum Imp. eumdem esse existimemus cum Septimio altero Severo,quod uterque Afer et Historicus fuerit, quorum ille suam, hic Alexandri Imp. vitam conscripsit. Aut denique, si Septimium illum cujus versus exstant apud Crinitum in Jani laudes, aut Quintum Septimium Romanum, qui Dyctis Cretensis de Bello Trojano Libros sex Latinos fecit, confundamus cum nostro SEPTIMO TERTULLIANO, quod ambo et Afri et Poetæ fuerint. Ad quorum fortassis distinctionem, Auctor noster, Q. SEPTIMII FLORENTIS TERTULLIANI CARTHAGINIENSIS appellationes Libris præfixit suis (2), non contentus duabus illis SEPTIMII TERTULLIANI, quemadmodum reliqui post eum scriptores Afri, Minutius Felix, Cæcilius Cyprianus, Lactantius Firmianus, Marius Victorinus, et Aurelius Augustinus. pulis, qui Juri dicundo operam dedere, cujus Con- A Tertullus, cum T. Flavio Clemente consulatum stitutiones ex Libris Quæstionum et Libro singulari de Castrensi peculio, ne quid hic desit, post Vitam hanc Auctoris nostri subjecimus. Quæ solæ cum supersint, nec quisquam alius librorum aliorum ab hoc 42 Tertyliano editorum meminerit, falsus videtur Conradus Gesnerus, dum illi præterea ascribit legum Rescripta ex Libris, de Senatusconsultis, ac ad SC. Libonianum et Orphitianum. Atque in his satis consentiunt Doctiores. Verum an idem sit ille Tertylianus cum nostro hoc TERTULLIANO, adhuc sub judice lis est, præsertim id asserentibus quibusdam magni nominis et eruditionis JC. Nos certe, salvo saniori judicio, diversum censemus, tum quod ille juxta veriorem ex Pandectis Florentinis lectionem, teste Augustino B Justinano, ubique Tertylianus vocetur, noster vero TERTULLIANUS, tum quod etiam Francisc. Balduinus datis ad me litteris stylum, et orationem dissimilem confessus sit, tum denique, quod tempora non satis conveniant. Si enim cum Bernardino Rutilio Tertylianum suos edidisse Libros dicamus sub Imperio Hadriani et Antonini, cum Hadrianus Imp. obierit an. U. C. DCCCLXXXX, et Severus Imp. sub quo noster TERTULLIANUS, primum cœperit imperare anno U. C. DCCCCXLV, et sic intercesserint anni LV, oportebit hunc fuisse ætate quinquagenario majorem, cum ex JC. Christianus factus est,maxime si Responsa illa illi attribuamus quæ nonnisi in auctoritate magna constituti dare solent JC., cujus tamen contrarium ex S. Hieronymo constat, qui media illum ætate, cum antea diu Presbyter fuisset, ad hæresim scribit defecisse. Sin vero, juxta alios (quorum supra secuti sumus sententiam) sub Alexandro Imp. cum cæteris JC. quorum Responsa in Pandectas relata sunt, jam luce clarius est, eumdem non esse. Nam noster TERTULLIANUS ante Alexandrum annis plus minus xxx Christi fidem amplexus, eo tempore si adhuc superstes fuerit, in hæresi volutabatur. Neque vero argumenta contra sentientium tanti sunt ponderis, ut in partes suas me potuerint pertrahere. Quod enim Ulpianus (qui locus fortassis occasionem huic dedit controversia) D. L. 38. T 17, ad SC. Tertullianum lib. 1. Rescripti meminit Imperatoris et D. Patris (id est Antonini et Severi) ad Tertullianum quemdam : imprimis aut Junius, aut Ovinius D juxta ms. cod. Tertullianus ille prænominatur, cum noster Q. SEPTIMIUS TERTULLIANUS appelletur; deinde Pandectae Florentina Tertullum legunt, fortassis eumdem, qui etiam dictus 43 Q. Flavius (2) Sic præter libros mstos. jam Angelus Politianus auctorem nostrum signavit lib. iv, epist. v, de Nominibus. Sic ipsemet auctor noster, de Virginibus velandis, c. ultimo: Hæc cum bona pace legentibus utilitatem consuetudini præponentibus, pux et gratia a Domino nostro Jesu redundet, cum SEPTIMO TERTULLIANO, cujus hoc opusculum est. Similis est clausula libri de Baptismo: Tantum oro ut cum pelitis etiam TERTULLIANI peccatoris C § II. De tempore quo ad fidem conversus est TER. TULLIANUS noster. 3. Porro (quod ad alteram pertinet controversiam) de tempore quo ad fidem conversus est TERTULLIANUS noster, major multo se difficultas offert. Quosdam qui claruisse putant circa annum Christi nati CLX, fefellit illud Auctoris Lib. de Monogamia, annis circiter cLx, exinde productis (de Monog. III); verum illi quomodo computandi sint a passo Christo, an potius ab ætate qua apostolus Paulus Epistolam scripsit ad Corinthios primam, infra latius ad annum Domini ccxiv. Multo itaque rectius Eusebius, Ven. Beda, Freculphus Lexoviensis, Martinus Polonus, Conradus a Litchtenaw Abb. Urspergensis, Vincentius Bellovacensis, Hermannus Contractus, et Trithemius, circa annum plus minus Christi CC TERTULLIANUM claruisse scribunt. Atqui de anno, quo Christo nomen dederit, silent omnes præter ipsum TERTULLIANUM, sed verbis longe obscurissimis. Illud quidem perspicuum est, statim a baptismo conscriptum ab eo Librum de Pallio, ea nempe occasione, quod, cum pro more Christiano Toga dimissa Pallium indutus esset, amicus quispiam objecit 44 Ita a Toga ad Pallium? Cui inter cætera respondet: At ego jam illi etiam divinæ sectæ ac disciplinæ commer— cium confero. Gaude, Pallium, et exsulta, melior jam A chas, cum aliis compluribus, quorum infra fiet te Philosophia dignata est, ex quo Christianum vestire cœpisti (Lib. de Pall. c. 5. Ibid. c. 6. Ibid. c. 3). Verum non perinde intelligi potest, quid sibi velint ejusdem libri verba: Sed vanum jam antiquitas, quando curricula nostra coram. Quantum reformavit orbis sæculum istud! Quantum urbium aut produxit aut auxit aut reddidit præsentis Imperii triplex virtus. Deo tot Augustis in unum favente ! Quot census transcripti! Quot populi repugnati! Quot ordines illustrati! Quot Barbari exclusi! Revera orbis cultissimum hujus Imperii rus est, eradicato omni aconito hostilitatis, et cacto et rubo subdolæ familiaritatis, consitum et amænum super Alcinoi pometum et Midæ rosetum. Id quidem Rhenanus. Magdeburgenses, aliique eum secuti ita interpretantur, ut per Triplicem Imperii virtutem intelligant Severum Augustum, et Pescennium Nigrum, ac Claudium Albinum Cæsares, quorum illi ab exercitibus in Pannoniis et Oriente, hic in Gallia Cæsar dictus est. Sed ipse sibi contradicit Rhenanus, cum fatetur invito Severo id factum de Pescennio, et utrumque ab illo hostem judicatum, et e vivis sublatum postea. Non poterit igitur in tanta trium Cæsarum simultate accommodari illud: Deo tot Augustis in unum favente, multo vero minus illud eradicato omni aconito hostilitatis. Imo cum illa trium Cæsarum variis in Provinciis delectio contigerit statim initio Imperii Severi, minime convenire potest cum verbis sequentibus: Quot census transcripti! etc., quot Barbari exclusi! Quorum postremum majorem scrupulum injicit, quod inde constat, non nisi post exclusos barbaros hunc librum conscriptum, id est, post devictos Arabas, Parthos et Adiabenos. Quod itaque, in Argumento et Annotationibus nostris, ad annum fere quintum retulimus Imperii Severi, ad annum tertium potius applicari oportere postea deprehendimus, cum anno quarto a Severo deficere Albinus cœperit, et anno quinto interfectus sit. Itaque Imperantibus tunc una Severo Augusto, Antonino ejus filio, et dicto Albino, pacato jam Imperio, utpote devictis jam ac occisis, et Juliano, qui occiso Pertinace illud invaserat, et Pescennio Nigro. 4. Et vero de Albino Imperii consorte consentiunt mentio. E quibus pro 45 nostra sententia faciunt, jam post occisum Nigrum publicati isti: IMP. CAS. D. CLAUDIO SEPT. ALB. COS. II. MONETA AUG. CS. VICT. AUG.aut MINERVE PACIFERA SECULO FOECUNDO; aut denigue FELICITAS; quæ omnia pertinere videntur ad illud, eradicato omni aconito hostilitatis. 5. De Antonino autem Severi filio, quod etiam jam inde Cæsaris titulo insignitus fuerit, duo sunt quæ conjecturam confirmant nostram, tum lex 1, de inofficioso Testamento Cod. I, 3, quam rescripserunt Severus et Antoninus Kal. Juliis Falcone et Claro Coss., quorum Consulatus incidit in 1 annum Severi; tuin hæc numismatis inscriptio: IMPP. INVICTI PII AUG. (cum Severi effigie et Antonini adhuc pueri imberbis) VICTORIA PARTHICA MAXIMA. B Quæ adeo referri potest ad illud: Quot barbari exctusi! sicut et ista: L. SEPT. SEV. PERT. AUG. IMP. II. ARAB. PAR. ADIAB. COS. II. PP. SC. maxime consentiente Spartiano in hæc verba post Nigri cædem: Deinde circa Arabiam plura gessit, Parthis etiam in deditionem redactis, necnon et Adiabenis qui omnes cum Pescennio senserunt. Atque ob hoc reversus, Arabicus, Parthicus, Adiabenicus, appellatus est, sed triumphum respuit, ne videretur de civili triumphare victoria. Insuper et Eusebio (seu potius B. Hieronymo, qui multa ad Latinos pertinentia Chronicis ipsius interseruit) qui bellum Judaicum, Samariticumque ac Parthicum cædi Albini præponit; quemadmodum etiam Orosius, Joannes Zonaras, et Hugo Floriacensis. Nec obstat, quod Herodianus dilatum adhuc scribat bellum Parthicum, tum quod fides major haberi debeat Latino quam Græco scriptori, qui nullum historiæ ordinem observavit, tum quod Spartianus postmodum iterum profectum scribat in Arabas, Parthos et Adiabenos, et bello contra eos confecto triumphum egisse, eumdem nempe de quo infra anno Severi x; præsertim, cum exstent et Marmorum et Nummorum inscriptiones, in quibus bis Parthicus nuncupatur. Altera anni X1, ejusdem in Arcu Septimii Romæ IMP. CES. L. C SEPT. M. F. SEVERO. PIO. PERT. AUG. P. P. PART, ARAB. omnes. Nam juxta Fastos Consulares, statim post D TIBUS DOMI FORISQ. S. P. Q. R. Anni xv, altera : L. acceptos omnes Imperii titulos. D. CLAUDIUS. ALBINUS AB MP. CES. L. SEPTIMIO SEVERO AUG. CÆSAR APPEL LATUS EST et anno sequenti Consulatum iniit Severus cum Albino,qui jam inde etiam SEPTIMIUS dictus est, quantum apparet, in Severi gratiam. Qui eo etiam honore illum prosecutus est ut nummos ejus imagine (teste Spartiano) insigniri jusserit, qui etiamnum (3) exstant cum inscriptionibus tam Græcis quam Latinis apud Generosos Dominos Marcum et Guidonem Laurinos Watrefleti Topar SEP. SEV. AUG. IMP. XII. PART. ARAB. PART. ADIAB.IV. I. PROFECTIO. AUG.,quantum apparet, in Britanniam. Quarum priori partim etiam explicatur illud : quot populi repugnati! Quemadmodum et illud quot ordines illustrati! de Ordinibus nempe sen Legionibus Militaribus, per inscriptiones annorum Seve. II, III, ac Iv, istas; IMP. CES. L. SEV. etc. TRIB. POT. II. IMP. IV. COS. II. PROCOS. P. P. Ordo CLUS. et : VIRG. DIAN. SACR. PRO SALUTE IMP. L. SEPT. SEV. etc. TRIB. POT. III. IMP. V. Ordo CLUS. ac: IMP. CÆS. etc. (3) Scilicet circa annum 1579, quo primum edita fuit a Pamelio Vita hæc Tertulliani. IMP. VIII. TRIB. POT. IV. LEG. VII. CLUS. Historiam A det, cum SEPTIMIO TERTULLIANO, cujus hoc opusculum nihilominus 46 nostram auspicabimur a primo Severi anno, et TERTULLIANI jam Christiani ab anno illius tertio, dummodo quædam præmiserimus de ejus appellationibus Q. SEPTIMII FLORENTIS TERTULLIANI CARTHAGINIENSIS, et proinde de ipsius gente, familia, stirpe, parentibus, patria, institutione, studiis et scriptis adolescentiæ, vitæ statu, et ætate, cum Severus Imperium iniit. est; hinc, et a Lactantio Instit. divin. I. 5. c. 1. et a B. Hieron. 188 Epist., ad Faboliam, SEPTIMIUS TERTULLIANUS appellatur; quibus etiam consentiunt Trithemius, Politianus, et Ms. excusique hactenus codices omnes. FLORENTIS Cognomen, familiam quidem certam 47 gentis Septimiæ significat, sed quæ apud Romaros fuit incognita; attribuitur tamen auctori non modo in excusis, sed et ms. cod., ac jam olim a Trithemio et Politiano. TERTULLIANI nomine præter alios qui illius mentionem faciunt scriptores omnes non modo verbis jam citatis, sed etiam hisce seipsum appellat, Tantum oro ut, cum petitis, etiam TERTULLIANI peccatoris memineritis; et, Memento in orationibus tuis TERTULLIANI ad hæc exhortantis. Quod videtur B derivatitium a Tertullo, sicuti Octaviani ab Octavio, et Septimiani a Septimio,et stirpem significare familiæ Florentum. De qua fortassis est quæ exstat Montuni ad S. Mauritium, ac Mediolani ad S. Victorem porta Vercellensi hæc inscriptio: C. SARTO III. De ejus prænomine, nomine, cognomine et agnomine. 6. Porro Q. (quod auctori nostro tribuerunt jam olim Vincentius Bellovacensis, Trithemius, Politianus, et ms. cod.) prænomen esse, norunt Antiquarii omnes, fortassis quod quinto loco natus esset, utpote cum prænomina aut ab eventu, aut ab avis, proavis, seu atavis fere usurpari a Romanis soleant (in quorum locum hodie successerunt propria cujusque nomina), quale est et illud QUINTA SEPTIMIA, quod inter prænomina feminarum ab Onuphrio recensetur. SEPTIMII, gentis est appellatio, quæ apud Romanos primum Regia, deinde plebeia, postremo Consularis fuit et Patritia. In primis enim invenitur: SEPTIMIUS MESIUS ÆQUICOLARUM REX, inde in variis Marmorum inscriptionibus, partim inter Epigrammata antiquæ Urbis, partim in Orthographia Aldi Manutii, feminarum appellationes: SEPTIMIA ANNIA, FL. HORATIA SEPTIMIA OCTAVILLA, SEPT. FELICISSIMA EURESIA, SEPT. SECUNDA, SEPT. EXORTA; et Ordinis Militaris virorum (quæ ad institutum magis faciunt): T. SEPTIMIUS FELICISSIMUS COHORTIS II, et L. FLAVIUS L. F. SEPTIMIUS AFER OCTAVIANIUS C. V, TURM. II. EQUIT. ROM. X. VIR ST. LITIBUS JUDICANDIS; et L. SEPTIMIUS ANTIGONUS MIL. COH. VI. PR. et T. SEPTIMIUS C. F. SER. TIVIA TA. MIL. denique L. SEPTIMIUS SEVERIANUS, et SEPT. CARITO V. P. Consularium denique virorum sub Julio Cæsare Augusto P.SEPTIMIUS, Trajano Cæsare SEPTIMIUS AGNIDINUS V. C., AGENS PER HISPANIAS V. C. P. T. VISESACRA COGNOSCENS, sub Marco Imp. SEPTIMIUS SEVERUS, M. SEPTIMII GETÆ F. postmodum Imperator, sub ipso illo Severo D. CLAUDIUS TEPTIMIUS ALBINUS, cum illo, uti supra diximus, Cæs. appellatus, P.SEPTIMIUS M. F. GETA illius frater, Q. SEPTIMIUS PLAUTIANUS Antonini filii ipsius socer et (mirum de Antonino ejus filio majore natu, quod SEPTIMII appellationem prætermiserit.) P. SEPTIMIUS SEVERI AUG. F. GETA IMP. Cæs. Aug. De quorum gente D an fuerit etiam ipse Afer Auctor noster, non ita constat; ipse interim sibi ipse, lib. de Vet. Virg., cap. ult., num. 140, his verbis id nominis tribuit Pax et gratia a Domino nostro Jesu redun (4) Scripsisse videtur Eusebius Tertullianum fuisse Romanum et nobilem, Hist Eccl.lib. 1 cap. 2. Ταῦτα Τερτυλλιανός τους Ρωμαίους νόμους ἡκριβωκώς, ἀνήρ τε ἄλλα ἔνδοξος, καὶ τῶν μά λιστα ἐπὶ Ῥώμης λαμπρῶν. Quod tradit Tertullianum Romanorum legum fuisse peritum,quosdam ad credendum induxit, eum auctorem fuisse Jurisconsultum, et revera quidam est Jurisconsultus ejusdem nominis; at constat alium esse a nostro RIUS L. F. OVF. TERTULLIANUS VETERANUS LEG. XI. CURATOR CIVIUM ROMANORUM MOGUNTIACI,seu MUNGOTIARII. Hoc saltem constat ex Eusebii Chronico et B. Hieron. Cat. Scriptorum Eccles., TERTULLIANUM nostrum Afrum fuisse centurionis Proconsularis filium; quod etiam affirmant B. Isidorus, Ven. Beda, Nicephorus, Freculphus Lexoviensis, Marianus Scotus, Ado, et Vincentius Bellovacensis. IV. Cujus fuerit, qualisve ejus institutio, litterarum peritia ac scientiarum? — 7. Patriam CarthaC ginem indicat agnomen CARTHAGINIENSIS in quo etiam illi consentiunt, cum dicunt Provinciæ Africæ, Civitatis Carthaginiensis, sicuti et B. Optatus Milevitanus lib. 1, adv. Parmenianum, et nominatim Nicephorus, cum Carthagine in Africa ortum scribit. Quid? quod ipse Auctor id satis superque indicet (4) initio Libri de Pallio : Principes (inquit) semper Africæ, viri Carthaginienses vetustate nobiles, novitate felices... Tamen et vobis habitus aliter olim.... Vobis vero post injuriæ beneficium..., post Gracchi obscæna omina..., post trinas Pompeii aras, et longas Cæsaris moras : ubi mœnia Statilius Taurus imposuit, solemnia Sentius Saturninus enarravit, cum concordia juvat, Toga oblata est... Pallium tamen generaliter vestrum,immemores eliam, denotatis. Equidem haud miror præ documento superiore. Nam et Arietem illa dicitur Carthago, studiis asperrima belli, prima omnium armasse. Cum tumen ultimarent tempora patriæ (en patriam Carthaginem vocat) et Aries jam Romanus Tertulliano, nec tradit Eusebius fuisse Jurisconsultum, sed legum Romanarum peritum. Quod de ejus Patria et nobilitate subjicit Eusebius, defendi nequit, ni de Romanis Scriptoribus capiatur, et sensus sit, Tertullianum unum fuisse ex clarissimis latinis auctoribus. Rufinus hoc sensu hunc Eusebii locum accepit vertendo, inter nostros Scriptores admodum clarus. in muros quondam suos auderet, stupure illico Car- A in communibus locis Rhetorico exsultare sermone. thaginienses ut novum extraneum ingenium. Tantum ævi longinqua valet mutare vetustas. Sic denique nec Pallium agnoscitur. Hæc paulo prolixius, ob opinionem 48 Vadiani, qui in Charta Palæstinæ patriam illi assignat Municipium quoddam juxta Arus Philenorum fratrum. Certe et TERTULLIANUS, cum adhuc esset adolescens, lusit in hac materia. » Cujus libri argumentum et titulum idem Epist. 22, ad Eustoch. recenset : « Si tibi placet (inquit) scire, quot molestiis virgo libera, quot uxor astricta sit, legas TERTULLIANUN AD AMICUM PHILOSOPHUM. » Quo fit ut castitatem, quam toto vitæ tempore 49 usque adeo commendatam habuit, etiam jam inde ab illo observatam censeamus. Atque adeo non tam suo quam aliorum nomine, exempli gratia, dictum intelligimus illius Auctoris : « Ego me scio neque alia carne adulteria commisisse, neque nunc alia carne ad continentiam eniti. Lib. de Resur. car. cap. 59. » § V. De ejus conversatione in gentilismo, de conjugio. 9. Conjugium tamen iniisse TERTULLIANUM ex Libris duobus ad Uxorem perspicuum est: fortassis quod nondum sublatæ essent Papia Poppæa et Julia leges, quæ liberos suscipi cogebant (uti ipse fatetur) et cælibes et orbos vetabant ex testamento solidum capere; de quibus per Severum Imp. sublatis infra latius. Quarum legum constitutio præscribens matrimonii certam ætatem, utpote juxta Platonem anni xxxv, nostram confirmat conjecturam, quod ante fidem matrimonium contraxerit, quanquam tamen liberorum ejus nulla uspiam mentio. Scribitur autem a Trithemio apud Carthaginem aliquot annis Rhetoricam gloriose docuisse; postea et Oratorem fuisse seu causarum. Advocatum mox comprobabimus. Jureconsultum etiam fuisse constat ex variis quibus utitur C phrasibus et J C. vocibus.Fortassis Romæ præceptore usus est Serbidio Scævola, et studiorum collega Severo Imp. et Emilio Papiniano ætate tamen minor Severo, qui natus fuit anno Domini CXLVI, ut quadragenarius fuerit initio Imperii illius. Inde enim ad finem usque Imperii ipsius et filii ejus Antonini Caracallæ, sub quibus Auctor floruit, anni efficiuntur xxiv, aut circiter; et sic simul constituuntur LXII ætatis TERTULLIANI, a quo anno (quem climactericum vocant Medici) decrepita ætas, ad quam usque vixit, exordiri solet. Pro quo facit quod B. Hieron, et Nicephorus post mediam ætatem in hæresim Montani lapsum scribunt, nempe nostra quidem sententia circa annnm ætatis ejus quinquagesimum tertium, anno Severi xv, toto ante obitum decennio. Verum de his plus satis. Jam ad Historiam pergamus annorum illorum XXIV. 8. Atqui TERTULLIANI qualis felix fuerit institutio, Libris ejus adversus Gentes testantur, qui (B. Hieron. teste Epist. ad Magnum) cunctam sæculi continent disciplinam, e quibus vel solis constat omnes illum Auctores evolvisse, Historicos, Poetas, Grammaticos; de Jureconsultis vero res notior est quam ut probatione sit opus, de Medicis et Philosophis idipsum ex libro de Anima colligere est. Quorum omnium Catalogum in suas classes distri- B butum reperiet Lector inter Indices nostros, tam Græcorum quam Latinorum. Hinc a Lactantio dicitur in omni genere litterarum peritus, ab Eusebio legum et rerum Romanarum peritia clarus, a B. Hier. acris et vehementis ingenii vir quo nihil eruditius, nihil acutius; a B.Augustino disertissimus,qui buccis sonantibus orationem inflaverit; a Nicephoro eloquentia admodum pollens, acris et ingeniosus admodum. Quæ omnia latius multo prosequitur Vincentius Lirinensis; « Hic (inquit) apud Latinos nostrorum omnium facile princeps judicandus. Quid enim hoc viro doctius ? quid in divinis atque humanis rebus exercitatius? Nempe omnem Philosophiam, et cunctas philosophorum sectas, auctores assertoresque sectarum, omnesque eorum disciplinas, omnem historiarum et studiorum varietatem mira quadam mentis capacitate complexus est. Ingenio vero nonne tam gravi et vehementi excelluit, uti nihil sibi pene ad expugnandum proposuerit, quod non aut acumine irruperit,aut pondere illiserit? Jam porro orationis suæ laudes quis exequi valeat? Quæ tanta nescio qua rationem densitate conserta est, ut ad consensum sui, quos suadere non potuerit, impellat, cujus quot pene verba,tot sententiæ sunt, quot sensus, tot victoriæ. Quanquam interim experientia ipsa convicti fateamur necesse sit, quod de eo scribit Lactantius, parum esse facilem, minus comptum, et multum obscurum, et juxta B. Hieronymum, crebrum quidem in sententiis, sed difficilem in eloquendo, ut non mirum sit, stylum ejus et aliorum etiam Afro- D rum facile potuisse discerni a Nepotanio (uti in Vita ejus testatur idem B. Hieronymus), Minutii Felicis dico, B. Cypriani, Arnobii, Lactantii, Victorini. Obscuritatis vero styli præcipuam causam annotavit alicubi Rhenanus, quod ex Græcorum Auctorum assidua lectione adeo Græcas loquendi formulas imbiberit, ut etiam Latine scribens, illarum oblivisci nequiret. Et vero scripsisse eum quædam in adolescentia, atque adeo ante fidem Christi susceptam, idem B. Hieronymus locuples testis est. Non « est (inquit lib. I adv. Jovin.) hujus loci nuptiarum augustias describere,et quasi Anno J. C. cxciv. 10. Anno igitur Domini cxciv, C. SOSIO FALCONE et C. JULIO ERUTIO CLARO COSS. S. Victoris, F. Felicis Afri, Romani Pontificis an. VIII, Imp. Cæs. L. Septimii M. F, Afri, P. Pertinacis Augusti anno 1, TERTULLIANUS adhuc ethnicus causarum patronum agebat Carthagine; quod comprobatur his ipsius verbis quæ sub Pallii persona de se scripsit jam Christianus factus: Ego, inquit |