strante, Tertullianus, veræ religionis ardore flagrans, illius utpote sacris initiatus, moleste, pro eo ac debuit, patiebatur, religionem quæ efferre sese quodammodo cœperat, opprimi, sub initium persecutionis quintæ,qua sæviente,insontes passim Christiani, nulla sexus aut ætatis habita ratione, inauditis ante illam diem suppliciis cruciabantur. Pro sunima qua tunc pollebat facundia, Christianorum patrocinium suscepit, quorum adeo deplorata erat conditio, ut indicta causa, et solius nominis præjudicio damnarentur. Communi malo ac publico occurrere, et erumpentem in dies tempestatem, quantum in se erat, compescere, partes suas duxit, missaque hanc ob causam ad antistites Romanos apologia, effrenatos adversariorum impetus frangit tantisper ac debilitavit. Eo quippe vigore eaque eruditione causam egit, ut si rationibus et veritate disceptandum fuisset, gentiles omnes redegisset ad incitas. Justini martyris et Aristidis vestigia premere poterat, verum ita eloquentiam est imitatus, ut et dicendi charactere, et argumentorum pondere ac doctrinæ varietate, 305 utrumque superasse videatur.

CAP. I. Cum sub Severo negatum esset Christianis in judicio se defendere, scriptum hoc præsidibus Romani imperii obtulit auctor, ostendens hoc capite iniquam istam judicandi formulam, per quam defensio negatur insontibus, et veritas absconditur ; cum interim tot tantique, qui quotidie ad hanc sectam transeant, illam aliqua consideratione dignam faciant, qui saue omnes, remoti ab aliqua perversitatis culpa, ostendant sese longe alium affectuminduisse, quam istum qui in maleficis semper deprehenditur.

505

CAP. II. Jam vero, si ut maleficos tractare velint Christianos oportuit saltem eodem modo in Jure cum utrisque, agi, nec facultas quocunque modo se defendendi, illis abnegari, cum crimen ex circumstantiis vel dilui vel probari soleat. Imo ostendit vel inde sectæ hujus innocentiam, quod olim Trajanus inquiri eos prohibuerit, licet oblatos damnari voluerit, cujus ridet censuram sibi ipsi contrariam, pergitque, cum in illa explodenda, tum in reprehendendis perversis judicum, in emendandis Christianis actibus, simul in causam hujus mali inquirens, quod illos cum nudo nomine Christianorum facit præliari.

317

CAP. III. — Odii eorum cæcitatem ostendit, qui quos vituperant eo ipso elogio laudare coguntur, sed quitam sunt efferati, ut malint uxorem familiamque probris onustam pati quam Chistianam, id est emendatam. Cum itaque nudum illud nomen tantas concitel rixas, inquirit in illud, quod nusquam spernendum, vel perperam ab idis pronuntiatum, amabile quid continet, et id commune habet cum reliquis sectis, quod nomen ab Auctore mutuetur, cum tamen nunquam secta quædam ob nomen solum persequatur. At Christiani, et quoad sectam, et quoad nomen, probi, justi, ob nominis tantum odium, inauditi, incogniti condemnantur.

328

CAP. IV. Præparat jam se ad defensionem criminum quibus Christiani onerabantur. Sed, cum vel post justissimam defensionem tamen violentia legis obsequium exigat, artificiose et valide ostendit, leges, ut condi, ita reprobari et mutari posse, imo debere nonnunquam, nec id sine exemplo; cum scilicet vel crudeles, vel injustæ sint deprehensa. Lex enim justa esse colligitur, postquam in valorem ejus inquisitio facta est; improba vero, non jam lex, sed tyrannis invenitur.

332

CAP. V Inquirit in ejusmodi legum originem, et occasione Alburni, quem Æmilius in deorum numerum referri volebat, ostendit, per illas divinitatem hominum placito subjectam. Inde Tiberii de Christo sententiam pronuntiat, senatusque refragationem : ostendit nullos, nisi Neronem, illique simillimos, nomen Christianum afflixisse, cum contra M. Aure,

lius miraculo etiam monitus, cum illo Verus, et ante illos Vespasianus, Trajanus, Adrianus, Pius, Christianos esse passi sint. Concludit denique, illos, ut a bonis probatos, a malis afflictos, bonos, non malos, ex similitudine morum, putari debere. 339

CAP. VI. - Quin ipsos illos legum et antiqui crepatores quam longissime a paternis institutis descivisse, ostendit: Utpote prodigos, sumptuosos, voluptuarios, immodestos, superbos, vinosos, conjugii osores facios qui nec in ipsis religionibus veterum decreta servarint, sed peregrinas religiones Romam advexerint, damnatasque restituerint: qui in omnibus novitati studentes magis quam ipsi Christiani, deos suos neglexerint; quod ultimum cum latius alibi sit exsecuturus, in fine se præparat ad diluendas occultorum facinorum objectiones falsas. 347 CAP. VII. Itaque provocat illos, ut quos gravissimorum criminum reos putant, infanticidas, puerorum voralores, incestos denique, probent, neque famæ, cujus origo sæpe mendax, et rumor incertus, amplius inconsiderate credant. 358

CAP. VIII. Nec falsa tantum, sed, ut contra naturæ fidem, haud credenda ostendit, idque oratione vehementi. Tollit dein objectiones, quasi recentes Christiani per ignorantiam et imposturam seducantur, nec postea metu pœnæ proclamare ausint ; cum e contrario tales sint, qui mortem pudendis anteferant. 362

CAP. IX. At vero cuncta illa crimina, quæ falso Christianis objiciuntur, vera in Gentibus accusatoribus deprehendi; apud illos sacrificia humana, et olim in aperto, et nunc in occulto committi; homicidia lætis in theatro oculis spectari; infanticidia quotidie abjecto, necato etiam partu, vel abortu coacto perpetrari; sanguinem quoque gladiatorum recens necatorum sitiri; humanum pabulum ferinis queri; imo in seipsos invicem incendi: Christianos contra, ab omni cruore, animalium etiam, abhorrere; apud illos incestum quotidie committi, cum per scortationem vagam et gnatorum abjectionem, liberi etiam a parentibus ignorentur; quæ cuncta a Christianis, utpote castis, continentibus, veneris etiam licita (prout non nulli apud illos) expertibus, longissime abesse; neque hæc de Christianis ab ullis credi posse, nisi qui credant, et ipsa illa faciant, et ipsa illa faciant, et ex se de aliis judicent. CAP. X. - Progreditur jam ad crimen irreligiositatis, aitque Christianos deorum cultum recusare, quia dii non sunt; colendi, si divinitas eorum demonstrari possit. Provocat itaque ad conscientiam gentilium, quæ negare non potest omnes illos deos homines olim fuisse, quod jam unius Saturni exemplo liquido demonstrat.

366

380

CAP. XI. At cum post mortem homines ob meritorum præstantiam in deos adlecti dicantur, inquirit hoc capite in causas quæ hoc exegerint: quæ quidem respectu summi Dei inveniri nequeunt, cum ille aliorum ope non indigeat respectu ipsorum, vel vanæ sunt, vel tales ut mereantur potius ob illas cum maleficis in imum tartarum detrudi, ubi collocarunt eos viros, qui et inventis et meritis illos longe superarunt. 385

CAP. XII. Jam porro ostendit, numina illa nihil esse, nisi inania mortuorum nomina, quorum simulacra, respectu materiæ fabricæque, maxime contemni mereantur, ut adeo in solatium sint ipsis Christianis, qui propter illa puniantur. Ut enim dii fiant, crucibus velut Christiani, figuntur ; asciis edolantur, truncantur denique. Leonibus etiam cinguntur, et in lapidicinis habitant, atque ex insulis proveniunt. Quæ sicut ipsi non sentiunt, ita nec honores, qui ipsis fiunt. Non itaque magis damnandi Christiani, qui illos respuunt, quam ipse olim Seneca, qui similiter inanes superstitiones improbavit : ridiculos enim esse deos, qui injuriæ vilissimarum etiam bestiolarum paleant, imo qui, cum non sint,

sunt.

rit, dum in illo verbi divini implementum agnoscere noluerint cujus sane divinitate percepta, falsæ religioni renuntiare decet, cuin etiam ab ipsis malignis spiritibus, quibus imperat, testimonium aliquanda potentiæ suæ exigat. 449

CAP. XXII. Explicat jam dæmonum naturam, quorum notitiam a philosophis et poetis etiam instillatam docet, inde illorum spiritualem substantiam edisserit, atque inde elicit modum agendi in homines, ut noceant, ostenditurque illud fallaciis suis solum agere ut relicto Deo vero falsæ religioni creduli mortales mancipentur. 463

nec illis qui sunt benefacere, nec ab illis lædi pos392 CAP. XIII. Si tamen hæc numina censeri velint, colere utique oportebat, non spernere, quod tamen passim facere illos ostendit, cum singuli plures colant, cum divinitas ab humano pendeat arbitrio, cum simulacra eorum, ut domestica instrumenta pignerentur, venditentur, nec privata tantum, sed et publica, ut adeo majestas quæstuaria efficiatur : mortuis quoque id honoris quod diis habeatur, qui tanto dignius scilicet imperatoribus etiamnum viventibus tribuitur, quoniam et ipri deos faciunt; at certe meretricibus, cinædis, similibusque publicæ libidinis victimis, non sine insigni deorum contumelia, licet ii ipsi nihilo nobiliores sint, addici potest. 397 CAP. XIV. Obiter inde avaritia in victimis probis offerendis taxata, Homerum reliquosque vates aggreditur, docetque quam turpia doctores hisde diis loquantur, qui tamen ut exemplar linguæ et morum juventuti proponuntur : tragicos item et comicos, imo et philosophos, quorum princeps Socrates, cum Diogene et Varrone deos irrisil, destruxit. 403

CAP. XVII. Deum verum, qui omnia fecit, cujus et naturam describit, Christianos colere asserit : hujus notitiam et agnitionem naturaliter homini insitam docet, ita ut magnitudinem ejus, bonitatem, benignitatem, auxilium et justitiam non ignoret, inque cœlis agere, non in terra, credat.

431

CAP. XVIII. Istum Deum, non contentum insita sui hominibus notitia, aberrantes verbo et scriplura docere voluisse ostendit : itaque prophetas misisse Spiritu divino inundatos, qui populum suum de se suoque cultu et potentia edocerent. Hæc, quoniam prærogativa erat Judæorum, Hebraicam requirebant linguam; sed quoniam jussu Ptolemæi in Græcam linguam monumenta isla versa erant facile adiri posse, tanta quidem veritatis vi coruscantia, ut qui legerit vel audierit, etiam credere cogatur. 433

CAP. XIX. Hujus Dei veram cognitionem, scriplis proditam, antiquiorem omni litteratura sæculari ostendit, imo omnibus illorum diis ipsis, utpote qui postea in deorum numerum sint relati. Cum enim Moses ipso Inacho ætate fere par sit, Danaum igitur, bellum Trojanum, Homerum, et si quid antiquum audit, longe post se relinquit: quod, si velit, se ex chronologis confirmare posse, satis superque ostendit. 438

CAP. XX. Sed, omissa antiquitate, quæ errare potest, divinitatem sacræ Scripturæ ostendit, exitu rerum comprobatæ quæcunque enim fiunt, jam in illa prædicta inveniuntur, ut adeo necesse si credere quæ adhuc restant futura, quoniam et in illa comprehensa et prædicta sunt.

446

CAP. XXI. loc insigni capite plenissima propinatur Chisti, Dei Filii, historia, qui, prout ad salutem animarum, debet cognosci, late et nervose describitur. Ostenditur interim, quid Judæis evene

CAP. XXIII. Quantumvis vero magna sit dæmonum potentia, majori, Christi nempe, subjici decet; quare etiam de illa ipsi Christiani triumphant, cum scili cet immundos spiritus virtute ejus, vel invitos, ejiciunt. Qui dum imperio Christi obsequium præstant, suam ipsi divinitatem abnuunt ejusque solam agnoscunt. 469

CAP. XXXIV. Falsum itaque esse crimen irreligiositatis, et ad Romanos potius quam Christianos pertinere, quos vel ex hac subjectione dæmonum pateat, majorem illis et sublimiorem Deum colere; adeoque vel libertatem saltem religionis illis esse relinquendam, quæ cum aliis detur, tum nec ipsis Ægyptiis negetur. Sed apud illos quidvis coli licere præter Deum verum.

475

CAP. XXV. Immerito itaque magnitudinem imperii Romanorum in lam immensum auctam pro merito religiositatis illorum in deos censeri, qui`id illis conferre potuerint, adeoque soli dii sint: cum tamen illi et ridiculi et pudendi, vel etiam peregrini sint, qui (quod multo cum sale prosequitur) sua potius contra Romanos futati fuissent, si qua illis vis inesset. Nonnullos quoque eorum deos reges fuisse dicit, quo tempore tamen homines, et illi ipsi reges, sine diis non fuerint: olim etiam paupere cultu dii haberentur; ut adeo non Romani ob religiositatem magni, sed ob magnitudinem religiosi facti appareant. Quinimo non religiosos habendos, qui religiones lædendo facti sint magni, quandoquidern cum populis etiam deos eorum devicerint, illorumque templa vastarint, statuas dejecerint, sacra aboleverint; quum etiam illi populi non minus religiosi in deos suos fuerint, qui tamen a Romanis devicti, in illorum imperii summam conflati sunt:

481

CAP. XXVI. Deum potius solum regnare, de imperiis, urbibus, hominibus, temporibus ipsis, ut de suo, disponere; qui etiam, ante cognitam Romam, Babyloniis, Egyptiis, Assyriis dominationem dederit: Judæis ipsis etiam incolume diu regnum præstiterit, destruentibus etiam omnes illos deos, quos Romani gentesque ut datores regnorum suspiciunt.

492