DE GESTIS INTER GALLOS ET HELVETIOS

AD RAVENNAM, PAPIAM, ALIISQUE LOCIS,

ET CONVENTU APUD THERMAS HELVETICAS ANNO 1512. RELATIO UDALRICI ZWINGLII.

Hanc narrationem Zwinglius scripsit die 4. mensis Octobris a. 1512, eamque per fratrem suum Iacobum Vindobonam ad loach. Vadianum misit, quo duce frater litteris operam daturus erat. (Vid. Epist. I. p. 7.) E patrio more Zwinglius sacerdos castrensis cum Glaronensibus affuit exercitui, quem Helvetii acstate a. 1512. Papae contra Gallos auxilio miserunt. In hoc libro breviter et festinanter res in hoc bello gestas describit, quatenus eas cognoverat. (Cf. pleniorem narrationem in Glutz, Geschichte der Eidgenossen pag. 259-284. et Germanicam huius libri interpretationem cum explicationibus in Schulers Bildungsgeschichte Zwinglis pag. 79-93 et 327 No. 85.)

Hic Zwinglii liber typis excusus est in collectione: Germanicarum rerum Scriptores varii T. III. ex bibliotheca et recensione Marquardi Freheri. Hanoviae 1611. fol. p. 121–125, et in novissima huius collectionis editione a B. G. Struvio curata Argentorati fol. 1717. p. 137-145 — ex communicatione Melchioris Goldastii. Librum typis excusum cum manuscripto collectionis Simlerianae contulimus, et utrumque inter se accurate congruentem vidimus.

HULDERYCH ZWINGLI IOACHIMO VADIANO S. D. P.

Fecisti, mi Ioachime, rem te satis, me haud dignam, quando suaves nostri Arbogasti Musulas sub nostro nomine publicasti. Sed ita te facere benignissima humilitas docuit. De hoc satis. Praesentium ostensor frater mihi germanus est, non rusticae admodum indolis: quem quo Philosophiae sacris initianduin mitterem, cum mecum ipse volutarem, tu semper occurris. Eum igitur runcinis, asciis, rutabulis, per amicitiae dulcedinem precor, expolias, edoles, laeviges. Habebis scio obsequentissimum. Quod si recalcitrare fuerit ausus, nihil impediente religione carceri mancipa, donec petulantia deferveat. duos L. aureos: unde et parsimoniam servet oportet. Venit et alius ad te, Margarethae Scilinen filius, puer impuber, et ille item optimae indolis. Tu in omnibus eis boni semper consule. Novas res ad te scribere molienti negotia interveniunt. Tu his brevissimis contentus esto. Iamiam enim cum haec scribo, ex officina abeo. Vale et me dilige. Glaronae IV. Nonas Octobr. MDXII.

Habet per annos

Haec explicatioribus, quando oportunitas dabitur, supplebo. Volui multa, sed non potui.

Quoniam Omaechmorum diffamia nostrorum velocibus semper evolat alis, idque quod sancte et iuste factum eventus ipse comprobat, vitilitigatorum maledicentia iniquissime pervertitur; statui veritatem status nostrae reipublicae, quo breviorem, eo integriorem, tibi Laconic@s perstringere. Primo igitur, quibus conditionibus inter beatissimum Christi vicarium Iulium secundum nostrosque confoederatos (quos eo libentius et Omaechmos et Foederatos vocito, quod nescio quem vappam aut stolidum, cui Pythagoreorum ferula incutienda, quod praecocibus armis linguae officium exercere est ausus, aiunt, Proditores Conspiratoresque nos quam confoederatos verius dici debere, memoriae commendasse. Cui vel haec Baubanticulo offa obiicienda, quoniam si a singulari consequium ad commune universaleve probat: Dicam ego, sequitur nec ne? Quendam suae patriae matricidam effecisse, ut omnes eius conuicani matricidae et sint et dici debeant. Quo quid vanius dici posses?) initum ictumque sit foedus, omittens, id satis commonstrasse fuerit, ut Francorum Rex (cui perquam impertinenter Christianissimo, quoniam Christi Ecclesiam oppugnavit, honorarium adiectitium hactenus adulatum est) Venetos diuturno bello, praeliis plurimis et iis minime ludicris fatigarit, vicerit, urbes aut diripuerit aut abstulerit: ut dein cum beatissimo Christianorum antistite comminus manum conserere, Antipapamque (ut aiunt) Cacodaemonis instinctu creare; ut Bononiam, studiorum matrem, iuris Pontificii nutricem, caeterasque nobiles urbes auferre sit ausus. Praeterito Paschate, quum Electissimus (quem nunc Christianissimum scribunt)' Hispaniarum Rex Petri Lembulum fluctibus iactari, ut saluti eius timendum sit, cerneret: tum eum Ecclesiae tanto commiseritum est, ut quem tumultuarie congregare potuit, exercitum extemplo Iulianis manipulis, qui adhuc in Italia interiore post hyberna morabantur, subsidio mitteret. Is (ut est gens avida gnaraque belli) proximis Ravennam itineribus contendit. Id ubi Francorum tyrannus rescit, ingentes illico copias, quas Hispanis eorumque sociis Venetis opponat, contrahit, Ravennam mittit. Quibus postquam in conspectum venerunt, Hispani minime detrectarunt pugnam, adiuvante animum astu architecti cuiusdam Archimedicae Daedaliaeque indolis; carrulos qui falcatos leves excogitavit, quibus bombardulac singulis singulae immittebantur eos vel manibus vel pedibus prae se agebant. Praeerat Gallorum exercitui Grandis Magister (Insubrium is est magistratus), qui prima acie lanceatos, Suevos, Vascones subinde collocat, quos equitatus haud ignobilis alarum in modum circumstat. Ipse cum triariis in subsidiis manet. Hispanorum exercitus minus erat Venetis, quoniam pauci crebris praeliis attriti superarent, mixtus scilicet iis acribus iuvenibusque amborum tamen numerum unus exercitus triginta millium implebat. Qui quum pugnae signum datum esset, prae se actus, bombardulas igne torquentes glandes pluunt. Ibi cunctantibus lanceatis Gramaetrum inclamasse ferunt: Ecquid morarentur? Positosne illo, ut metae in modum ferreas excipiant glandes? O utinam incunctantes confoederati nunc vos essetis, qui viso hoste in saevorum modum Leonum rugiunt, incurrunt, impetunt. Age miles, age, victoriae ne te taedeat, qui tam diu vincere consuesti, vinci

non didicisti, fugata saepe confunde signa, ordines turba, gladios, sarissas, gessa pró glandibus inde. Qui, quum iam glandium impluvium aliquantisper exaruisset, pedem addunt. Hispani trusatiles ad id concinnatos canos incensos toto nisu in medios hostes detrudunt, quod maximo terriculo lanceatis, Hispanis spei potiundae victoriae erat. Hinc primum manus tam ardenter, intrepide, statimque conserunt, ut neutra cedens, utraque respirare saepius acies compulsa sit. Tum iterum atque iterum novis ordines substruunt, fessos subducunt, ac vulnera dando accipiendoque, solem ab ortu in occasum comitantur. Laborandum videntes Hispani se ingerunt tam atrociter, ut gladiis, ubi Mars est atrocissimus, cerneretur. Vascones equitesque mutilant, caedunt, truncant (nam lanceati dudum magna pars caesi, minor elapsi fuga erant) ut octo millia hominum caesa sint. Quod ubi Gramaeter vidit, coelum aspicere, infrendere, dicere: aut hic me ultimus videbit dies, aut Hispanis tam incruentam non esse patiar victoriam. Simulque equum concitat, cuncti sequuntur triarii: inque hostes temerius invectus, egregie pugnans obtruncatur: reliqui in exordinatos fugientesque, nil minus quam novum exercitum timentes, pugnant, victoriaque cum urbe exclusis longius progressis Hispanis Venetisque potiuntur. Nox praelium diremit. Maiorem haud Hannibal Italiae metum post Cannensem cladem Romanis Italisque incussit. Ita passim lugere imminens Gallorum capiti imperium, misericordiam, suppetias, solatia precari. Hunc itaque Christianorum matris statum intuentes confoederati, malo periculosoque exemplo futurum existimant, si cuilibet Tyrannorum pro rabie communem Christi fidelium matrem impune permittant incessere, sedulo raptim habitis conventibus, strenue accisas Ecclesiae Italiaeque res resarcire statuunt. Intervenit consultationi Cardinalis S. Potentianae a latere Legatus, orans ac vigore foederis obtestans, extemplo accingantur. In militem non plus aureo nummo dispertit. Res dictu incredibilis, sex diebus viginti millium electissimorum peditum exercitus scribitur, armatusque per Rhetios perque Athesim (nam et transitus clam a Caesare, quam Treverenses reliquias ut recte fierent curaret, concessus erat) et eius promontoria munitionesve (Clausas nominitant). Veronam lanceatis Gallisque paribus insessam contendunt, Galli, prius Omaechmi eo devenerunt, urbem deserunt. Itaque Caesar obiter, nec tamen praeter intentionem ducenties millena scuta (Coronas vocant) Gallorum Regi (tantum enim Caesar mutuo acceperat) suorum fuga rependit. Perquirente hostem exercitu Cardinalis S. Potentianae (Episcopus Sedunensis is est) magno honore suscipitur. Ibi de Venetorum exercitu certiores facti consultant: veniunt post brevi septingentis equitibus cataphractis, velitibus pene quingentis. Rascii ii erant, Veneti, tantoque gaudio nostrorum copias aspiciunt, ut iar nescio quid prosperitatis animus praesagiret. Pergunt igitur ad flumen (nomen quoniam non audivi, non scio) trans quod Francorum castra formidinis plena. Pons amni superstructus dissimiles ripas coniungebat, ulterior Vallesia dicitur, turres tres validissimas in ore pontis armatorum oppletas habebat, Monticulusque vicinus arcem validam valido praesidio munitam, castra tutiora reddebat. Ibi aliquandiu glandibus ultro citroque

traiectis Venetorum machinae superiores fuere. Galli arce, turribus, castris pulsi esculentorum copiam militi administrarunt. Inde cum procederent, ad locum qui Pontevin dicitur, Gallis praeoccupatum veniunt. Arx in fluenti medio duplici ponte utramque ripam contingit: ibi ea pontis parte praecipitata, qua exercitus veniebant, difficilem expugnationem reddebant. Ibi (ut Omaechmorum iuventus ad quaeque munia obeunda impigra est) in conspectu hostium tranaturos pontemque structuros simulant, protegentibus eos bombardis Venetis: pars Exemiorum per fluvii crepidinem descendunt, ibique nullo prohibente tranatant, naves deducunt, pontem extemplo structum transeunt : nec tamen hostem prius elapsum consecuti, praeter eum quem procul agentibus machinis legerunt. Itaque post hunc locum, captum et alium accipio firmum satis viribus, nec tamen animis. Iniustam enim causam habentibus Gallis facile lababant animi; tum quod Germanorum viribus destituti fuerant, tum quod qualem contra hostem facturi essent, modo in certamen descenderent, sciebant. Loco aequo nusquam se tuto committere prospicientes, Papiam includuntur, periclitaturi quid sors occasioque ferant. Eo quem possunt commeatum convehunt. Tunc confoederatorum impigerrimi adolescentes ingentem boum saginatorum copiam intercipiunt: quae non paucis diebus omnem exercitum carnibus aluit. Huldrych de Saxo Omaechmorum exercitus Dux, vir ad cuncta tam providens quam animosus, urbem obsidere, quoniam oppugnatio iniqua videbatur, statuit. Iamque ad Padi ripam ventum erat, ubi iterum Galli transitum prohibere tentant. Sed laboranti nihil insuperabile. Scribenda hic est res, quae quum creditu difficilis sit, vera tamen ́ est et ludicra. Erant inter Gallos octingenti lanceatorum, reliquiae Ravennae cladis acceptae. Ii cum quidam nostratium Padum transnatassent, ut prima ligamina pontis conficiundi ulteriori ripae innecterent, erumpunt opus prohibituri. Interim autem ut omnis Omaechmorum iuventus nandi, currendi, saliendi exercitatissima est, amictu reposito nudi, sarissis innixi, Padum tranant; congressuri cum eo hoste quem ad bellicae artis perpetuum exercitium datum a Deo existimant. Bellico enim risu, quoties cum lanceatis congrediendum, moventur: nec ideo quoniam imbelles nullo labore vincantur, sed quoniam saepius eos vicerunt quam ab eis victi sunt, semperque earum partium sunt quae Omaechmis adversantur. Lanceati licet albicantia nuditate corpora videant, pedem tamen struunt, inque urbem sese recipiunt: sicque libere Padus transitus est. Urbem inde obsidere accinguntur. Paucis diebus obsessa in eum ut sequitur modum capitur. Provocationes paucae, quid futurum sit, indicant male suspicacibus animis. Franci una sex quatuor Omaechmos provocantes confessi: duo inde (res auditu iucunda) unum et eum Glavonesium evocant. Is ut homo est ferarum montanarum insecutor, bombardulam gestilem humero portabat, qua torta glande alterius morte Martem aequat, gladio alterum aggreditur: ibi inter dimicandum alter Omaechmus superveniens pene superatum Gallum conficit. Galli non maeniis, non viribus, non satis animis fidentes effugium meditantur oportunamque occasionem, per lanceatos id posse fleri prospiciunt: eos illisce alloquuntur: Videtis optimi commilitones,

sive casu, sive fato urgente, rem Gallorum bellicam in dies languescere. Unde fugae, cum victoriae non potest, consulendum. Videtis spem omnem desperatam. Videtis nil nos citra mortem, praeter solam fugam manere. Eia quam strenue semper navastis operam hoc die, ut herba vobis porrigatur. Vel ultimo virtutem virtuti addite: Nos quicunque gravis aut levis armaturae sumus milites, dum ea urbis pars, quae Mincium aspicit, hoste vacua est, viam, ne egrediendi facultas praeripiatur, sollicitemus, ut simul omnes saluti restituamur. Satis fuerit vincere non potentibus, vitam, ut denuo (Demosthenis verbo utar) vincant, servasse. Machinas omnes, ne quis se prodi existimet, in vestra manu dimittimus, salus unde maxime nos respicere potest. Creduli lanceati Gallos cum quibuslibet abire patiuntur, existimantes verbis re fidem facturos. Illi vero mox ut Mincium traiiciunt, fugae in modum acto exercitu, Lanceatos relinquunt. Quod ubi Papiani viderunt, militum cuilibet aut Veneto aut Omaechmo menstruum stipendium pollicentur, ne diripiantur. Tenebat militem cum Lanceatis pugnandi desiderium, quod et quibusdam cum sudore satietatem attulit. Erant bombardae in roborarium, aut vivarium, quod extra urbem est, collocatae. Ad eas servandas centum ex quibuscunque partibus destinati: nec dum meridies erat, quum mulieres et cives seniores, qui lanceatis minime suspicaces erant prius haberentur, scalis in muros expositis introitum militi annuunt. Accurrunt, temere satis, centum ii qui custodiendis machinis praediti fuerant, cum paucis aliis scalas conscendunt, muros transiliunt, inque ordinem inter urbem toto exercitu inscio componuntur. Pugnandi enim aviditas quemque plus ut pugnaret, quam renunciaret, afficiebat. Ibi ad unum omnes, nisi Lanceatis propter platearum angustiam simul pugnandi potestas ablata fuisset, trucidati essent. Hi machinas, illi nihil praeter portalitia arma et ardentes animos habebant; saepeque in aliquod diverticulum inclinare, dum glandes torquerentur, compulsi sunt. Maxime nitentes machinas, si quas eripere possent, eripiunt: mox duas iam ad torquendum concinnatas, quibus inversis glandes in hostem eiaculantur, retroque pedem ferre magis ac magis compellunt. Tum quidam murum conscendens inclamat victoriam, urbemque in manu esse. Exercitus vero manipulari nihil credere, prohibere ne quis muro propius accedat: astum esse: non scire quempiam amicorum in urbe esse. Demum Stentorea fracti quidam voce muros superant, Lanceatos nequicquam contra nitentes macerant, inque fluentum agunt. Quinquaginta solum vivi ex octingentis capti sunt Interim exercitus Omaechmorum per portas intromittitur. Veneti equites perniciter, si quospiam tardius incedentes contingere qucant, insequuntur, pauci retenti. Ibi clamor tota urbe exortus, Iulium victorem profitens et Suitzer. Tenebatur et arx, quae tertio deinde die capitur. Bombárdae murifragae octo, longae (quas Dracones vocant) decem, campestres decem captae, e quibus aliquae Venetorum fuerant; quas ubi vident, amplectuntur, lacrimis rigant, S. Marci signum osculantur: ita male eos diu passa ignominia habuerat. Reliquae dein non deditae urbes, missis legatis, sese dedunt in Cardinalis foederatorumque potestatem.