Disquisitio Nicolai de Lestocq in librum de Mortibus persecutorum. 157 Pauli Baudri notæ in librum de Mortibus persecutorum. 587 839 1011 De Opificio Dei, vel Formatione hominis. Geminum hunc ad imitationem Platonicam titulum ex Ilieronymo, Honorio Augustodunensi, Lactantii veteribus editis, ac plurimis mss. codicibus restituimus. In quibusdam est solum de Opificio Dei; in aliis, de Opificio hominis dumtaxat; in duobus vero recentioribus, uno scilicet Oxoniensi, altero Colb. et lib. 11 B cap. 9 Div. Instit. legitur, Opus mundi ac Opificium Dei. De omnibus corporis humani partibus optime etiam disserit Theodoretus Serm. 3 et 4 de Providentia. Vide præterea, si lubet, Gregor. Nyssen. de Great. hominis.- Liber de Opificio, qui omnium Lactantii brorum maxime est depravatus, et quem vellem ad II. scriptos accuratius exigi, separatim prodiit Colon. ex offic. Quentell. 1506 (ad ed. Ven. 1497), deinde cum notis Des. Erasmi Basil. 1529, Paris. 1529, et Willichii 1542. Fritzsche. Ad Demetrianum auditorem suum. lunc librum Demetriano fuisse inscriptum indicant ipsemet Lactantius infra, initio cap. 1 et 20, ac lib. п Div. Institut. cap. 10, post medium, et Ilieronymus, lib. de Scriptoribus Ecclesiasticis; nec abludunt omnes ferme editi et plures mss. non ad Demetrium, nec ad Donatum, ut cuidam viro erudito visum est. Quam minime sim quietus. Quoties auget quam, Meleganter præponitur nominibus superlativis, ut quam plurimis sive cum plurimis. Cæterum cum usurpatur pro quantum, non memini apud caste loquentes auctores jungi nisi positivis. lloc igitur loco dixissem, quam non sim quietus aut, quam nihil mihi sit quietis. ERASMUS. Et in summis necessitatibus. Monel Erasmus in quibusdam codicibus vitiose legi etiam, pro, et. Quod indicio est postremam particulam in aliis haberi. Quam bic requiri inde arguit, quod non novum sit PATROL. VI!. C hominem in summis necessitatibus, seu persecutionibus versatum, minime quietum esse; cum si conjunctio et retineatur, solum repetetur quod antea dictum est, hoc sensu, et quam sim. SPARK. Itaque restituimus, et, postulante sensu, faventibusque editis Graph., Gymnic., Crat., Is. ac mss. Erasm. et 4 Colbertino, in quo a prima manu legitur et, lineola recentiori ac nigriori atramento sitperscripta, sic indicante secunda manu esse etiam ut in plurimis mss, et editis nisi legere malis cum alio Colbertino et jam. In tertio Colb. est etc..., cum Signo abbreviationis. Excudam.Ms.Reg. Put.et 3 rec.ex1undam ; nec male. Philosophi. Immemor hic Erasmus fuit, etiam a Justino Martyre, Clemente Alexandrino et aliis doctrinam christianam philosophiam, et doctores chris. tianos dici philosophos. Demoustravit hoc multis Kortolt. in Comment, ad Justin. Mart. BuN. Nostræ sectæ. Eleganter quidem, sed parum theologice annotavit christianos, quod hunc libellus fere contexuit stylo philosophico, quemadisoɗum Boetius librum de Consolatione philosophiæ. Sectam autem usurpavit in bonam partem, quod facit. aliquoties Tertullianus, quum idem apud Græcos so-net hæresis, quod nobis secta; et pios appellat sapientes, pietatem sapieniiam, novam professionem christianismum. ERASM.- Sed puilulantibus in Ecclesia extraneis dogmatibus, sect:c nomen odiosum fieri cœpit.- Nostræ sectæ. Alibi noster sectam in malam partem sumpsit, ex gr., lib. iv Institut.. cap. 30, et de Ira, cap. 2. Hic sumit in bonam partem; quomodo Tertullianus in Apolog. cap. 1, 21 et: 40, Christiano sectæ origo. Bun. Castigenturque. Castigare dixit, non pro emendare, sed pro corripere, sive flagellare. ERASM. 123256 1 quam sapientibus convenit vivant, et vitia sub ob- A bet, et quidem tam subtilibus, ut oculos mentis effutentu nominis celent, quibus illos aut mederi oportuit, aut ea prorsus effugere, ut beatum atque incorruptum sapientiæ nomen vita ipsa cum præceptis congruente præstarent. Ego tamen, ut nos ipsos simul et cæteros instruam, nullum laborem recuso. Neque enim possum oblivisci mei, tum præsertim, cum maxime opus sit meminisse; sicut ne tu quidem tui, ut spero, et opto. Nam licet te publicæ rei ne. cessitas a veris et justis operibus avertat fieri non potest, quin subinde in cœluni aspiciat. Mens sibi conscia recti. tamen Ego quidem lætor omnia tibi, quæ pro bonis habentur, prospere fluere; sed ita, si nihil de statu mentis immutent. Vereor enim ne paulatim consuetudo, et jucunditas earum rerum (sicut fieri solet) B in animum tuum repat. Ideoque te moneo, Et repetens iterumque monebo ne oblectamenta ista terræ, pro magnis aut veris bonis habere te credas; quæ sunt non tantum fallacia, quia dubia, verum etiam insidiosa, quia dulcia. Nam ille colluctator et adversarius noster scis quam sit astutus, et idem ipse violentus, sicuti nunc videmus. Is hæc omnia, quæ illicere possunt, pro laqueis ha giant, ne possint hominis provisione vitari. Summa ergo prudentia est, pedetentim procedere; quoniam utrobique saluti insidet, et offensacula pedibus latenter opponit. Itaque res tuas prosperas, in quibus nunc agis, suadeo ut pro tua virtute aut contemnas, si potes, aut non magnopere mireris. Memento et veri parentis tui, et in qua civitate nomen dederis, et cujus ordinis fueris. Intelligis profecto quid loquar. Nec enim te superbiæ arguo, cujus in te ne suspicio quidem ulla est sed ea quæ dico, ad mentem referenda sunt, non ad corpus, cujus omnis ratio ideo comparata est, ut animo tanquam domino serviat, et regatur nutu ejus. Vas est quidem corpus quodammodo fictile, quo animus, id est homo ipse verus continetur, et quidem non a Promethco ctum (ut poetæ loquuntur), sed a summo illo rerum conditore atque artifice Deo; cujus divinam providentiam perfectissimamque virtutem, nec sensu comprehendere, nec verbo enarrare possibile est. Tentabo tamen, quoniam corporis et animi facta mentio est, utriusque rationem, quantum pusillitas intelligentiæ meæ pervidet, explicare. Quod officium hac de causa maxime suscipiendum puto, quod M. Tullius, vir ingenii singularis, in quarto de RepuVARIORUM NOTÆ. Illos. Deest in ms. Bov. idque sat apte. Sicut. Ita restitui ex mss. optimo Regio-Put., Goth., Em.. Merton., Christ., 2 Colb., Brun., Bov. et editis Graph. et Cellar., approbante Walchio. In undecim mss. rec. et omnibus fere impressis erat sic. In. Deest in ms. Bov. et recte. Mens. Virg., 1 Æneid., v. 608. Prospere fluere. Sic apud Ciceronem lib. 1 de Offciis, de Fortitudine: Alque etiam in rebus prosperis, et ad voluntatem nostram fluentibus superbiam, fastidium, arrogantiamque magnopere fugiamus. Repat. Pro irrepat, simplex pro composito, quod Lactantio est familiare: itaque perperam substitutum irrepat, in sex miss. rec. et sensim intrusum in quinque, et ex rec. edit. Expunxi, utpote adverbium inutile, siquidem mox præcessit paulatim, quod idem est. In is. Bov. legitur manum tuam repat: sed est erratum. Ibi etiam sublatum est sensim, el recte. C mus. In 2 rec. et in vulgatis est incedere. In 4 mss. rec. ambulare; in 2 aliis rec. verbum deest. Et repetens iterumque iterumque monebo. Lips. 2 et. nonnulli editi, ex. gr., Ven. 1493, 97: et repetens: D iterum iterumque moneo, in præsenti, ut vult Cellarius. Parrh., Ald., Crat., Fas., Gryph., Torn., Thomas., Thys., Gall.: Repetens iterumque monebo. Ven. 1471 et Rost. hæc omnia omittunt. BUN. Habere te credas. Apte Seneca ep. 8: Ad omne fortuitum bonum suspiciosi pavidique subsistite. Munera fortuna putatis? insidiæ sunt. BUNEMAN.- Habere le credas. Hic loci Erasmus virgula censoria Lactantium notat, quasi dure hoc dixisset; eo quod habere te credas, idem sonat quod credere te credas. At pace tanti viri puto Lactantium communi significatu verbum habendi usurpare, pro possidere. SPARKIUS. Pedetentim. Id est, caute. Præcessit, Summa ergo prudentia est. Donatus ad Terentii Phorm. 111, 3, 19: Pedetentim, caute, a pedibus et tentando. Cicero in Ver. Act. 1, cap. 7: Pedetentim cauteque; pro Cluen- · tio, caute pedetentimque. Procedere. Sic ex mss. optimis et vetustissimis Bon. et Regio-Put., Bov. aliisque undecim reposui Saluti insidet. Sic legunt mss. 2 Bonon., Erasm., Em. et omnes fere editi: quæ lectio bona est, et viris doctis placet. In 24 mss. et 2 editis est saltus insidet. In & Reg. et Bov. et edit. Graph., saltus incidet. Offensacula. Pro offensa, verbum insolitum: hic active sumitur. Latenter. Vocula Ciceronis et Ovidii. Apposite Cyprianus de Unitate Ecclesiæ edit. Oxon. et Brem. fol. 304: Plus metuendus est et cavendus inimicus, cum latenter obrepit, cum per pacis imaginem fallens occultis accessibus serpit... Ea est ejus semper astutia, ea est circumveniendi hominis cæca et latebrosa fallacia. Sic ab initio... verbis mendacibus rudes animas incauta credubitate decepit: sic Dominum ipsum..... latenter accessit. Prosperas. Ita emendavi ex mss. 4 Oxoniensibus et Bov. et editis Crat., Graph., Gymnic., Tornes., et Walch. In 7 Reg., Clarom. et Brun., 4 Colb. et 7 editis est proprias. Vide seqq. sed et prospera res apud Ciceronem de Cl. 42. In qua civitate nomen dederis. Id est, baptismo initiatus fueris. In miss. 2 Bonon., 2 Reg. rec., Tax., 2 Colb. et Baluz., in quam civitatem. Ratio ita comparata. Editi omnes, ideo comparala. Scripsi ex Goth. ita comparata. Ita quoque Ileumannus conjecit recte. Ad rem confer lib. 1, cap. 12; lib. vi, cap. 1. Vas est quidem corpus quodammodo, etc. Ita mss. Bov., alii vero legunt Vas est enim quodammodo fictile, sed minus bene. Fictum. Bon., Tax., Bun., fictus. Pusillitas. Vox parum trita apud probatos auc tores. De Republica libro. Hic liber intercidit; quem Platonem imitatus scripserat Cicero. At idem argumentum cum Lactantio tractant Basilius magnus et Ambrosius in llexameron, et Theodoretus Cyri epi partium singularum, quanta vi providentiæ quidque factum sit, intelligere nobis licet. CAPUT II. De generatione belluarum et hominis. Dedit enim homini artifex ille noster ac parens Deus sensum atque rationem; ut ex eo appareret nos ab eo esse generatos, quia ipse intelligentia, ipse sensus ac ratio est. Cæteris animantibus quoniam rationalem istam vim non attribuit, quemadmodum tamen vita eorum tutior esset, ante providit. Omnes enim suis ex se pilis texit, quo facilius possent vim pruinarum ac frigorum sustinere. Singulis autem generibus, ad propulsandos impetus externos, sua blica libro, cum id facere tentasset, nihil prorsus ef- A non est; quia ex ipsis membrorum officiis, et usibus feeit; nam materiam late patentem angustis finibus terminavit, leviter summa quæque decerpens. Ac ne ulla esset excusatio, eur eum locum non fuerit executus, ipse testatus est, nec voluntatem sibi defuisse, nec curam. In libro enim de Legibus primo, cum boc idem summatim stringeret, sic ait: Hunc locum satis (ut mihi videtur) in iis libris, quos legistis, expressit Scipio. Postea tamen in libro de Natura deorum secundo, hoc idem latius exequi conatus est. Sed quoniam ne ibi quidem satis expressit, aggrediar hoc munus et sumam mihi audacter explicandum, quod homo disertissimus pene omisit intactum. Forsitan reprehendas, quod in rebus obscuris coner aliquid disputare; cum videas tanta temeritate homines extitisse, qui vulgo philosophi nominantur, ut ea, quæ B propria munimenta constituit; ut aut naturalibus, abstrusa prorsus atque abdita Deus esse voluit, scrutarentur, ac naturam rerum cœlestium terrenarumque conquirerent, quæ a nobis longe remotæ, neque oculis contrectari, neque tangi manu, neque percipi sensibus possunt et tamen de illarum omnium ratione sic disputant, ut ea, quæ afferunt, probata et cognita videri velint. Quid est tandem, cur nobis invidiosum quisquam putet, si rationem corporis nostri dispicere et contemplari velimus? Quæ plane obscura telis repugnent fortioribus, aut quæ sunt imbecilliora, subtrahant se periculis pernicitate fugiendi, aut quæ simul, et viribus, et celeritate indigent, astu se protegant, aut latibulis sepiant. Itaque alia eorum, vel plumis levibus in sublime suspensa sunt, vel suffulta ungulis, vel instructa cornibus; quibusdam in ore arma sunt dentes, aut in pedibus adunci ungues; nullique munimentum ad tutelam sui deest. VARIORUM NOTÆ. scopus in libris de Providentia; atque ultimis temporibus, Granatensis in Catechismo, et Illustr. Fenellonius archiep. Cameracensis in eximio de Exis- C tentia Dei Libello gallico. Nihil prorsus effecit; nam. Sic reposui ex mss. 2 Bon., 2 Reg., Tax., 2 Colb., Baluz. et Clarom. in marg. Illa vero absunt a 16 mss. et ab ipsa editione 0. F. Fritzsche. In omnibus fere vulgatis, pro nam, est et. Leviter summa quæque decerpens. Ita vulgati ms. et editi at ms. Bov. legit, leviter summatim quæque decerpens. Scipio. Hic, teste Cicerone lib. 1 de Legibus, c. 6, scripserat sex libros de Republica optima. Oculis contrectari. Proba omnium editorum et mss. lectio, si unum excipias Bononiensem, in quo legitur contueri, et editionem Cellarii, in qua reposuit conlustrari sine ulla manuscriptorum auctoritate. At contra hanc correctionem, seu potius depravationem, insurrexit erud. Heumannus, ostenditque ex variis priscorum auctorum locis, videlicet Taciti 1. m Annal. cap. 12, Ovidii Metamorph. 1. vi, fab. 7, Augustin. epist. 3, Greg. Nazianz. Orat. 1 Theolog.. Cicer. Quest. Tuscul. lib. I, Chrysostomi Homil. 3 D ad pop. Antioch., probum esse, imo elegans boc dicendi genus. Sed et non modo Latinis et Græcis acceptum est, verum etiam nos Galli dicimus, faire toucher une chose au doigt et à l'œil. Sed et idem loquendi modus est Lactantii Divin. Institut. lib. v, c. 21, ante finem. Afferunt. Sie restitui ex veter. edit. et Cellar. cunct. mss. præter recentes duos Colb., 4 Brun. et Bov. in quibus legitur asserunt, sicut et in rec. editis. Dispicere. Ita reposui ex mss. 2 Bonon., Tax., 2 Colb., 4 Reg., faventibus Reg.-Put. itemque alio Regio, in quibus est despicere. In recentioribus undecim Sicut et in editis, est inspicere. Quidque factum sit. Concinna lectio, quain restitui ex editis quinque et mss. 2 Bonon., 2 Reg., Tax., Pen., Cauc., Ult.. 4 Colbert., Balez., Clarom., Brun., accedentibus Regio-Puteano, Goth. et Em. in quibus legitur quidquid factum sit. In rec. 4 Reg., 2 Coibent., Marm. et cditis octo, quisque factus sit. Dedit. Caput istud cum sequenti totum est contra Lucretium, qui naturam in faciendo homine iniqui tatis insimulat. Artifex ille. Sape ille eleganter additur, ut cap. 1, a summo illo... artifice Deo; lib. vt Institut., cap. 23, adversarius ille noster. BUN. Sensum. Id est, mentem, intellectum. Vide not. ad cap. 1 percipi sensu. Confer lib. vi, cap. 2; Apuleius, lib. Met. pag. 279: Ac dum religiosum scrupulum apud sensum meum disputo. BUN. Rationalem istam vim. Ita legitur in novem editis et in vet. ac opt. miss. Reg. Put., Cauc. et Erasm. eamque lectionem probant Galleus et Walchius. In 15 rec. et vulgatis septem est vitam; in uno Lipsiensi et Bov. rationabilem istam vitam. Ante providit. Doctiss. Francius, pro ante, suspicabatur legendum esse, aple. Omnes enim suis ex se pilis texit. Sic habent vet. et opt. mss. Bonon. et Cauc. ac editi Graph., Crat., Spark. quod Erasmus probat: pilis, qui cum ipsis animalibus nascuntur. In 21 mss. et in 9 editis, pellibus; in Em. et Bov. ex suis pellibus texit. Durius hic usus est pronomine reciproco; neque enim se refertur ad Deum, sed ad animantes. Deinde non omne animal tectum est pilis, aut etiam pellibus; quædam enim muniuntur testa, ut estrea et testudines; quadam concha, quædam corio, alia squammis, alia pennis, alia setis, alia spinis, alia aculeis, alia villis, alia crustis, alia laminis. Hæc copiose tractantur ab Aristotel., iv de part. anim., cap. 10; Plin. præfat. vi, et Greg. Nyssen. de hominis Opificio cap. 7.- Quemadmodum tamen... ante providit. Omnes enim, etc. Ita quoque Aristot., Iv de part, anim. cap. 40; Lucret., v, nam quæcumque vides, etc.; Cic. de Nat. deor.; Plutarch., lib. de Fort.; Plin. præfat. 7; Tyr. Maximus, Dial. Tapi tas Exp. ¿pwTix.; Gregor. Nyss. de hominis Opificio, cap. 7. Vim pruinarum ac frigorum sustinere. Sic reposui ex veterrimis et optimis mss. 2 Bonon., Regio-Put., 5 al. Reg., & Colbert., Baluz., Clarom., Tax., Pen, Si qua vero in prædam majoribus cedunt, ne ta- A sed in animo posuit: quoniam supervacuum fuit, men stirps corum funditus interiret, aut in ea sunt cum illi, quod erat maximum, tribuisset, corpora, libus eum tegere munimentis; cum præsertim pulchritudinem humani corporis impedirent. Unde ego philosophorum, qui Epicurum sequuntur, amentiam soleo mirari, qui naturæ opera reprehendunt, ut ostendant, nulla providentia instructum esse ac regi mundum; sed originem rerum insecabilibus ac solidis corporibus assignant, quorum fortuitis concursionibus universa nascantur, et nata sint. Prætereo quæ ad ipsum mundum pertinentia vitio dant, in quo ridicule insaniunt; id sumo, quod ad rem, dequa nunc agimus, pertinet. CAPUT III. De conditione pecudum et hominis. Queruntur, hominem nimis imbecillum et fragilem nasci, quam cætera animalia nascuntur; quæ ut sunt edita ex utero, protinus in pedes suos erigi, et gestire discursibus, statimque aeri tolerando idonea esse, quod in lucem naturalibus indumentis munita processerint: hominem contra, nudum, et inermem tanquam ex naufragio in hujus vitæ miserias projici et expelli; qui neque movere se loco, ubi effusus est, possit, nec alimentum lactis appetere, nec injuriam temporis ferre; itaque naturam, non matrem esse humani generis, sed novercam, quæ cum mutis tam VARIORUM NOTÆ. Hominem vero, quem æternum animal atque immortale fingebat, non forinsecus, ut cætera, sed interius armavit ; nec munimentum ejus in corpore, Brun. et Bov. In rec. tamen 3 Reg., 2 Colb. et in C vulgatis, vim pruinarum ac frigora sustinere. Ast apud Ciceronem est frigoris vis. In ea sunt relegata regione. Ita multi mss. et editi. Et ita alibi Lactantius utitur sexto casu pro quarto, et contra. Nonnulli habent religata regione; quidam religata religione, ut ms. Bov., sed male. In cam sunt relegata regionem. Erasmus in ed. Frob. 1529, Gymn., Torn., Betul., Paris., 4561: In eam relegata sunt regionem. Rost. vitiose, religuta. Goth., Lips., Reimmann., 1465-4524, Thomasius et seqq. In ea relegata regione. Relegare valet amandare, oblegare, segregare. Sæpius cum dativo jungitur. Sic ex Virgilio Lact. lib. i, c. 17 : Secretis alma recondit Si in homine. Ita restitui ex vetustissimis et optimis mss. 2 Bonon., Reg.-Put. aliisque 2 Reg., Tax., 2 Colb., Baluz. In undecim rec. et in editis est, si homini. Quis non sentiat. Sic reposui ex omnibus mss. et vet. editis. Rom., Gymnic., Graph. In undecim recentioribus editis legitur, sentit. Prior lectio Lactantiana recta est. Quem. Ita rescribendum est, teste Heumanno ex editionibus 1472, 1478, 1513 et 1515, in aliis legitur quoniam, quod minus bene videtur, Philosophorum. Scilicet Leucippi et Democriti, quos secutus est Epicurus, atque Lucretii qui secutus est Epicurum. Insecabilibus, etc. Scilicet, atomis. Nuscantur et nata sint. Sie, idque optime mss. Bov. atque editiones 1472, 1476, 1478. Qur ad ipsum mundum pertinentia. Ita cum omnibus fere editis, mss. 2 Bonon., Regio-Put., Tax., Ultra, Em., Clarom. a prima mann. At Erasmus in ms. codice a se viso legit, ad ipsum mundum pertinentia, deleto quæ. In sex vero Colbertinis, Marm., D Brun. ac in editis tribus deest pertinentia. Queruntur hominem nimis imbecillum et fragilem nasci. Scilicet Lucret. v, sub initium, Plin. præfat. vit, immerito tamen et fatue, ut ait Aristoteles, iv de part. cap. 10, Senec. IV de Benef. c. 18, Gal. 1, cap. 2 et seqq., Plutarch. de Fortuna, Basil. Homil.10 in Hexameron., Gregor Nyss. de hominis Opificio.Is.EUS. Nimis imbecillum... quam cætera animalia. Id est, præ cæteris animalibus, forma loquendi inusitata, quam vix apud ullum auctorem reperies. Nimis imbecillum... nasci, quam. Sparkius quoque hanc loquendi formam vocat inusitatam. Keiherus quidem in suo Theatro Plauti, nimis quam cupio, exponit plus quam cupio: sed significat potius valde admodum. Plura etiam de formula nimis quam, Gronovius ad Gel. lib. v, cap. 14, pag. 323 et Burmann. ad Quintil. lib. iv Inst., cap. 2, pag. 336. BUN. Ut sunt edita... protinus. Eleganter ut... protinus, sicut in Cicerone, Cæsare et Livio: ul... statim; ut... confestim; ut... continuo; ut... extemplo; ul... subito. Vide Tursell. de part. ed., Schwartz, pag. 1099; seq. Bun. Statim..... idonea esse, quod. Subl., Rost., Ven., 1471, 72, utraque 78-1515, Paris., Crat., Frob., et Gymn. statim..... idonea esse, quam. Iterum nove, inquit Erasmus, usurpavit hanc vocem statim quam, pro simul atque. Non adspernarer, quam Erasmo nove usurpatam dictam voculam, memor, nostrum dixisse lib. vit Institut. cap. 5: non statim, quam natus est. BUN. Hominem contra, nudum, etc. Tertullianus de Carne Christi: Horres utique infantem cum suis impedimentis profusum et oblitum. Seneca ad Marciain: Quid est homo? imbecillum corpus et fragile, nudum, et suapte natura inerme. PRICEUS. Ubi effusus est. Partus eleganter dicitur fundi, effundi. Lib. m Inst., c. 19: locus, in quo quisque est effusus ex utero. |